Η διαδικασία με την οποία αναπτύσσεται το παιδί έχει αποτελέσει πεδίο μελέτης και έρευνας επιστημόνων από διαφορετικούς τομείς της επιστημονικής κοινότητας (ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, παιδαγωγοί, φιλόσοφοι), κι αυτό διότι η ανάλυση και η μελέτη της ανάπτυξης του παιδιού μπορεί να ευνοήσει τις συνθήκες της περαιτέρω αποκωδικοποίησης της υφής της ανθρώπινης φύσης.
Σημαντική πτυχή και πεδίο ιδιαίτερου προβληματισμού αποτελεί η ηθική ανάπτυξη του παιδιού, ο τρόπος, δηλαδή, με τον οποίο το παιδί οικειοποιείται, αναπτύσσει ή παράγει αυτόνομους ηθικούς συλλογισμούς. Σπουδαίο ρόλο στη μελέτη και στην επεξεργασία της διαδικασίας ηθικής ανάπτυξης του παιδιού διαδραμάτισε ο Lawrence Kohlberg, ο οποίος εμπλούτισε σε σημαντικό βαθμό τις απόψεις του Jean Piaget.
Η προσέγγιση του ηθικού συλλογισμού του Kohlberg ήταν να δημιουργήσει μια σειρά από ιστορίες διλημμάτων, καθεμιά από τις οποίες ενσωματώνει ένα παραδοσιακό ερώτημα της ηθικής φιλοσοφίας: την αξία της ανθρώπινης ζωής, τις υποχρεώσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, τη σημασία των νόμων και των κανόνων.
Με τον τρόπο της κλινικής εξέτασης, ο Kohlberg διάβαζε μια ιστορία και, στη συνέχεια, ρωτούσε τη γνώμη των παιδιών, ώστε να μπορέσει να ανιχνεύσει το συλλογισμό που βρισκόταν πίσω από τη γνώμη αυτή. Η πιο διάσημη ιστορία του Kohlberg είναι το «δίλημμα του Heinz», η ιστορία του οποίου έχει ως εξής:
Κάπου στην Ευρώπη, μια γυναίκα πέθαινε, κι ο μόνος τρόπος να σωθεί η ζωή της ήταν να της χορηγηθεί ένα φάρμακο το οποίο είχε πρόσφατα ανακαλύψει ένας φαρμακοποιός στην ίδια πόλη. Ο φαρμακοποιός χρέωνε το φάρμακο δέκα φορές περισσότερο απ’ όσο του κόστιζε. Ο Heinz, ο άντρας της άρρωστης γυναίκας, δανείστηκε όσα περισσότερα χρήματα μπορούσε, αλλά δεν κατάφερε να συγκεντρώσει ολόκληρο το ποσό, παρά μόνο τα μισά απ’ τα χρήματα που κόστιζε το φάρμακο. Ο Heinz εξήγησε στον φαρμακοποιό ότι η γυναίκα του πέθαινε και του ζήτησε να του πουλήσει το φάρμακο φθηνότερα ή να του επιτρέψει να τον πληρώσει αργότερα. Ο φαρμακοποιός, όμως, αρνήθηκε, και ο Heinz, απελπισμένος, διέρρηξε το κατάστημα για να κλέψει το φάρμακο ώστε να σώσει τη γυναίκα του. Ο Kohlberg «έκλεινε» την ιστορία απευθύνοντας στα παιδιά το ερώτημα σχετικά με το εάν έπρεπε να κάνει κάτι τέτοιο ο Heinz και γιατί.
Οι απαντήσεις που έδιναν τα παιδιά στα ηθικά διλήμματα που τους έθετε ο Kohlberg, του επέτρεψαν να αναπτύξει τη θεωρία του για την ηθική ανάπτυξη των παιδιών, κάποια από τα ηθικά στάδια της οποίας συνόψισε με τον ακόλουθο τρόπο:
• Το πρώτο στάδιο συμπίπτει με το τέλος της προσχολικής ηλικίας και την αρχή της μέσης παιδικής ηλικίας, κατά την οποία τα παιδιά υιοθετούν μια εγωκεντρική άποψη και δεν αναγνωρίζουν διαφορετικά από τα δικά τους συμφέροντα. Τα παιδιά αυτού του σταδίου συνήθως υποστήριζαν ότι ο Heinz δεν έπρεπε να κλέψει το φάρμακο.
• Στο δεύτερο στάδιο, το οποίο συνήθως εμφανίζεται στην ηλικία των 7 ή 8 ετών, τα παιδιά συνεχίζουν να υιοθετούν μια συμφεροντολογική προοπτική (εγωκεντρική), αλλά μπορούν να αναγνωρίσουν και άλλες προοπτικές. Τα παιδιά αυτού του σταδίου συνήθως υποστήριζαν ότι ο Heinz έπρεπε να κλέψει το φάρμακο, γιατί κάποια μέρα ίσως έφτανε κι αυτός στα πρόθυρα του θανάτου, οπότε και θα ήθελε να υπάρχει κάποιος να κλέψει το φάρμακο γι’ αυτόν.
• Στο στάδιο τρία, στο οποίο αρχίζουν να φτάνουν τα παιδιά στην ηλικία των 10 ή 11 ετών, οι ηθικές κρίσεις γίνονται βάσει μιας ηθικής προοπτικής κοινωνικών σχέσεων. Στο στάδιο αυτό τα κοινά συναισθήματα, ιδιαίτερα με κοντινούς ανθρώπους, είναι πιο σημαντικά από το ατομικιστικό συμφέρον. Ενδεικτική η απάντηση που έδωσε ένα παιδί: «Αν ήμουν εγώ ο Heinz, θα είχα κλέψει το φάρμακο για τη γυναίκα μου. Δεν μπορείς να βάλεις τιμή στην αγάπη, ούτε τα πολλά δώρα κάνουν την αγάπη. Δεν μπορείς να βάλεις τιμή ούτε στη ζωή».
Στη θεωρία του Kohlberg, φυσικά, όπως συμβαίνει στις περισσότερες θεωρίες που άπτονται αυτού του πεδίου μελέτης κι έρευνας, ασκήθηκε αρκετή κριτική. Παρ’ όλα αυτά, η συμβολή του στη μελέτη της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού κρίνεται ως καθοριστική, καθώς, συν τοις άλλοις, επηρέασε και ενέπνευσε μεγάλο αριθμό ερευνητών της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού.
Θεόδωρος Δ. Βαβίτσας
Δάσκαλος, Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών