Του ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΔΗΜ. ΒΑΒΙΤΣΑ
Οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο ήταν οι άνθρωποι που ταυτίστηκαν πιο στενά με το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Σχολής της Φρανκφούρτης.
Η μεταξύ τους συνεργασία, οι διαφορετικές τους απόψεις σε ορισμένα ζητήματα, οι οποίες λειτουργούσαν σχεδόν πάντοτε συνθετικά, καθώς επίσης και τα έργα τους –αυτά που έγραψαν μαζί, σε συνεργασία με άλλους στοχαστές ή αυτά που συνέθεσαν μόνοι τους– συνέβαλαν καθοριστικά προς την κατεύθυνση της σύνθεσης και της διάδοσης των ιδεών και του πλαισίου, εντός του οποίου αναπτύχθηκε η Κριτική Θεωρία.
Ο Αντόρνο ήταν ένας άνθρωπος, ο οποίος χαρακτηριζόταν από αστείρευτη ενεργητικότητα και από ενδιαφέροντα τα οποία δεν ήταν αποκλειστικά και μόνο διανοητικά, αλλά συνδύαζε το αυστηρό φιλοσοφικό του πνεύμα –κάτι το οποίο διέκρινε και τον Χορκχάιμερ– με μια ευαισθησία περισσότερο αισθητική παρά επιστημονική.
Αυτό είναι εμφανές κι απ’ το γεγονός ότι, ενώ οι καλλιτεχνικές τάσεις του Χορκχάιμερ τον οδήγησαν στη λογοτεχνία και σε μια σειρά ανέκδοτα μυθιστορήματα, ο Αντόρνο προσελκύστηκε πιο βαθιά από τη μουσική, αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο και τις, πέραν της επιστήμης, επιπλέον αναζητήσεις που τους απασχολούσαν, οι οποίες αναζητήσεις, όμως, βρισκόντουσαν πάντοτε σε διαλεκτική σχέση με το επιστημονικό τους έργο. Αντιπροσωπευτικά αυτής της άποψης είναι αρκετά από τα έργα –κυρίως– του Αντόρνο, όπως «Η Κοινωνιολογία της Μουσικής», η «Αισθητική θεωρία» η «Σύνοψη της πολιτιστικής βιομηχανίας» κ.ά.
Πέραν τούτων, όμως, το έργο το οποίο αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό, υπό την έννοια του τρόπου με τον οποίο άσκησε τη θεωρητική της κριτική η πρώτη γενιά της Σχολής της Φρανκφούρτης, είναι η «Διαλεκτική του Διαφωτισμού». Σε αυτό το έργο βρίσκουμε και τις πιο διαδεδομένες θέσεις τους, μια που ο κριτικός στοχασμός τους έχει έναν διαλεκτικό χαρακτήρα. Παρ’ όλα αυτά, ο κριτικός αυτός στοχασμός μπορεί εύκολα να παραβλεφθεί, εάν υποτιμηθούν οι ιδιαιτερότητες της μορφής –όπως το «φλερτ» του λόγου με την τέχνη, η ειρωνική εκφορά του λόγου, η νοηματική υπερβολή, η αλληγορία– μέσα από την οποία οι συγγραφείς εκφράζουν τα επιχειρήματα και τις θέσεις τους.
Κλείνοντας, θα ήταν σημαντικό να αναφέρουμε τον όρο της «πολιτιστικής βιομηχανίας», τον οποίο εισήγαγαν οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ και με τον οποίο ήθελαν να υποδηλώσουν ένα σύστημα οργάνωσης της παραγωγής και διαχείρισης του πολιτισμού που καθοδηγείται σχεδόν αποκλειστικά από το οικονομικό κέρδος. Εκτός αυτού, όμως, η πολιτιστική βιομηχανία συμπεριελάμβανε και άλλες λειτουργίες, όπως την αφομοίωση και την καθυπόταξη των μαζών, την προώθηση ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής (lifestyle), την καταναλωτική ικανοποίηση, με απώτερο σκοπό, βέβαια, την αδρανοποίηση των μαζών για την παγίωση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων και των σχέσεων παραγωγής.
* Ο Θεόδωρος Βαβίτσας είναι Δάσκαλος, Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών.
Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!