Ο Σάρτρ και ο Γαλλικός Μάης του ‘68

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

“Ο επαναστάτης είναι ο ακροβάτης του ονείρου»

Ο Μάιος ως μήνας ευτύχησε να συνδεθεί με δυο γεγονότα που αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για την ιστορία του ανθρώπου και τον πολιτισμό του. Το πρώτο γεγονός αφορά τον ξεσηκωμό των εργατών στο Σικάγο το 1886 που διεκδίκησαν ως ανθρώπινο δικαίωμα το 8ωρο στην εργασία αλλά και στην ανάπαυση. Η ιστορία δικαίωσε τον αγώνα τους, αν και στις μέρες μας πληθαίνουν τα φαινόμενα παραβίασης αυτού του δικαιώματος κι αυτής της κατάκτησης.

Το δεύτερο γεγονός που ταυτίστηκε με το Μάιο είναι η εξέγερση των φοιτητών – και όχι μόνο – στη Γαλλία το 1968. Ο Γαλλικός Μάης του ’68 δεν κεντρίζει τη μνήμη μόνον εκείνων που συμμετείχαν στα γεγονότα – είτε ως πρωταγωνιστές είτε ως θεατές ή και ακροατές ή αναγνώστες – αλλά και όλων εκείνων που αμφισβητούν και εξεγείρονται. Ο Γαλλικός Μάης του 1968 δεν ήταν μόνο μια εξέγερση νεανική αλλά εμπεριείχε στοιχεία κοινωνικής ανυπακοής, πολιτικής «αναρχίας» και πολιτιστικής ανάταξης. Ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν χαρακτήρισε το Γαλλικό Μάη ως μια «έκσταση της ιστορίας».

Ο πάνδημος χαρακτήρας της εξέγερσης

Η αμφισβήτηση και η εξέγερση ήταν πάνδημη. Αντικείμενο αμφισβήτησης η κοινωνία και το καπιταλιστικό σύστημα που έτρεφε το άγχος, την αγωνία, τη μοναξιά, την πλήξη, τη νεύρωση και απονεύρωνε τη ζωή από κάθε νόημα. Γι’ αυτό όλοι βγήκαν στους δρόμους. Οι φοιτητές καταγγέλλουν το εκπαιδευτικό σύστημα και το σύστημα διδασκαλίας. Οι εργάτες, τη μηχανοποίηση της εργασίας. Οι γυναίκες διεκδικούν την απόλυτη χειραφέτηση. Οι δημοσιογράφοι εγκαλούν την κατευθυνόμενη πληροφόρηση. Οι νέοι απομυθοποιούν την ψευδή ελευθερία που κατακτιέται μέσα από την υποταγή στο καταναλωτικό όραμα. Μέσα στη θρυμματισμένη πραγματικότητα της δεκαετίας του 1960 που οι άνθρωποι ένιωθαν ανίκανοι να πραγματοποιήσουν τις επιθυμίες τους η εξέγερση ήταν η μόνη διέξοδος. Το έως τότε «αδιάφορο» πλήθος αρνήθηκε τον εφιάλτη της επιβίωσης και αναζήτησε ένα νόημα ζωής μέσα από την άρνηση και το σαρκασμό της καταναλωτικής ευδαιμονίας. Η δυσαρέσκεια έγινε οργή, θυμός και αντίσταση.
Γενικότερα ο Γαλλικός Μάης του ’68 συμπύκνωσε όλες τις επιθυμίες για υπέρβαση κι αποδέσμευση από την κοινωνία της αφθονίας. Μέσα από αυτόν αναδείχτηκε η αξία της συλλογικής δράσης, η ηθική της αλληλεγγύης, το πρότυπο της άμεσης δημοκρατίας σε συνδυασμό με τη διαρκή αμφισβήτηση και κριτική. Εξίσου σημαντική ήταν και η αναφορά στο ρόλο της πολιτικής και στη σημασία της πολιτιστικής αφύπνισης. Η κοινωνία του θεάματος καταγγέλλεται ως φενάκη συνειδήσεων και τα καταναλωτικά πρότυπα ως φορείς μιας φασματικής ελευθερίας. Τα συνθήματα των εξεγερμένων του Παρισιού ξεπέρασαν τα σύνορα της Γαλλίας και έγιναν αιτήματα όλων των «σκεπτόμενων» και «ανησυχούντων». «Η ποίηση είναι στους δρόμους», «καταναλώστε λιγότερο, ζήστε περισσότερο».

Ο Σαρτρ στα οδοφράγματα

Πρωταγωνιστής όλων των διαδηλώσεων ο ανώνυμος λαός, οι φοιτητές αλλά και μερικοί επώνυμοι πνευματικοί άνθρωποι, όπως ο Ζαν Πωλ Σάρτρ. Ο τελευταίος άφησε το γυάλινο πύργο της φιλοσοφίας και μπήκε στο πλήθος στήνοντας οδοφράγματα. Το «πνεύμα» συγκρούστηκε με τη βία του συστήματος. Όλοι αμφισβητούν τα πάντα. Τα αυτονόητα θρυμματίζονται και η επιθυμία γίνεται εξέγερση. Οι διανοούμενοι και ιδιαίτερα η σημασία του Γαλλικού Μάη, ο Σάρτρ, εισβάλλουν σαν αρνητές κάθε παραδοσιακής αξίας και σαρκάζουν τα καθιερωμένα.
«Κάθε εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα»
Το σύστημα αντιδρά. Τα στερεότυπα κλονίζονται και οι «ηγέτες» νιώθουν μετέωροι και ανασφαλείς. Το πνεύμα της συντήρησης βιώνει τον εφιάλτη της επανάστασης. Το προοδευτικό αποδομεί τα βάθρα του παραδοσιακού και η αμφισβήτηση κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα. Οι πολιτικοί εγκλωβισμένοι στην παραδοσιακή πολιτική χρησιμοποιούν βία για να καταπνίξουν τη δύναμη της αλλαγής. Όλοι κραυγάζουν πως πρέπει να «συλληφθεί» ο πνευματικός ηγέτης αυτής της εξέγερσης. Να φυλακιστεί, δηλαδή, ο Σάρτρ. Ο αρχηγός του κράτους αρνείται να προβεί σε μια πράξη εκ προοιμίου ατελέσφορη. Ο ρεαλισμός της πολιτικής ηττήθηκε από την ουτοπία και τη φαντασία των εξεγερμένων. «Η φαντασία στην εξουσία».
Από την κορυφή της πολιτικής πυραμίδας (Ντε Γκωλ) κι από τα έγκατα του συντηρητικού συστήματος διατυπώνεται η θέση πως ο «Βολταίρος» δεν συλλαμβάνεται. Καθίσταται, δηλαδή αντιληπτό πως το πνεύμα είναι άυλο και γι’ αυτό ασύλληπτο. Εξάλλου, η δημοκρατία διδάσκει πως δεν «διώκονται οι ιδέες αλλά οι πράξεις». Οι ιδέες δεν φυλακίζονται, όπως το φως και οι ακτίνες του ήλιου. Το πνεύμα εμπνέει, προκαλεί, αναταράσσει, αναστατώνει. Οι φορείς του πνεύματος δεν αντιμετωπίζονται με υλικά μέσα – όπλα. Το ξίφος της εξουσίας «στομώνει» από την αντίσταση του πνεύματος που χαλυβδώνει την επιθυμία για αλλαγή.

Η νίκη του πνεύματος
Οι πνευματικοί άνθρωποι – και τέτοιους είχε πολλούς η Γαλλία (Ρουσσώ – Βολταίρος – Σάρτρ) – είναι οι αρνητές του παλιού και οι μόνοι που μπορούν να προβάλλουν «αναιδείς αλήθειες». Το πνεύμα της εξέγερσης σαρώνει το φόβο του πλήθους που για πρώτη φορά νιώθει πρωταγωνιστής της ζωής του. Στο πνεύμα αυτό συμπλέκονται η σοφία, η πίκρα και ο σαρκασμός. Η αποσύνθεση των παραδοσιακών αξιών και η συνειδητοποίηση πως το παλιό εξαϋλώνεται δικαιώνει τη δύναμη και τη δυναμική του πνεύματος. Αυτό δεν γνωρίζει κανόνες, συμβάσεις και νόμους. Είναι ανυπότακτο και δεν λυγίζει. Αποσυντονίζει όλες τις εξουσίες και τις αχρηστεύει.
Ωστόσο η εξέγερση του Μάη του ’68 τρόμαξε πολλούς που υποκριτικά επικαλούνται την «τάξη» και το συμφέρον της πατρίδας. Είναι αυτοί που εγκλωβισμένοι στα «σχήματα» – δειλοί και μοιραίοι- και έχοντας αποκοπεί από τις βασικές πηγές της ζωής αρνούνται στους άλλους τη χαρά και τη δόξα από την υπέρβαση των σχημάτων. Ό,τι δεν τόλμησαν οι ίδιοι, αλλά σφοδρά επιθυμούσαν, δεν το επιτρέπουν και στους άλλους. Βυθισμένοι στη δειλία και το συντηρητισμό τους προσπαθούν να επιβεβαιωθούν όχι μέσα από τη δική τους αντίδραση αλλά υποβιβάζοντας τους αρνητές των σχημάτων. Βλέπουν παντού κινδύνους και καταστροφές και αισθάνονται ασφαλείς μόνο στην ακινησία των σχημάτων.

Η εξέγερση που φόβισε
Βέβαια ο Γαλλικός Μάης του 1968 δεν δικαιώθηκε ιστορικά από αυτά που πέτυχε αλλά από τον τρόμο που προκάλεσε στο σύστημα και τους εκφραστές του. Τίποτα πλέον δεν θεωρείται αυτονόητο και δεδομένο. Γιατί η ζωή δεν βρίσκεται στη «βεβαιότητα» που εξασφαλίζει το σύστημα αλλά στην πάλη με το άγνωστο και στην αναμέτρηση με τον κίνδυνο.
«Οι ανέσεις είναι το όπιο του λαού»
Δεν αποτελεί, λοιπόν, παραδοξότητα η άρνηση του στρατηγού Ντε Γκωλ να συλλάβει το Σάρτρ τον πνευματικό εκφραστή της εξέγερσης. Ήταν μια σοφή στάση μέσα στην ανασφάλεια και το φόβο που προκάλεσε η ορμή του πνεύματος. Γιατί τελικά διαπιστώθηκε πως οι «δεσμοφύλακες του πνεύματος αυτοαιχμαλωτίζονται».