Ο κόσμος ανάποδα: Ο κλονισμός των βεβαιοτήτων

Tου ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

«Ζούμε σ’ έναν κόσμο – τοπίο κατακλυσμού όχι γιατί βουλιάζουν γύρω τα πάντα, αλλά γιατί τα πάντα γίνονται ρευστά»
(Άγγελος Τερζάκης)

Η παραπάνω θέση δεν βρίσκει σύμφωνους μόνο αυτούς που προφητεύουν εσχατολογικά το τέλος του κόσμου αλλά και πολλούς που κρίνουν με αυστηρότητα την εικόνα του σύγχρονου κόσμου. Η οικονομική κρίση, η οικολογική καταστροφή, η διεθνοποίηση της τρομοκρατίας, τα μεταναστευτικά ρεύματα, η υποχώρηση της ηθικής, η αποδυνάμωση του ρόλου της πολιτικής, η αδυναμία της επιστήμης να μυήσει ευρύτερα στρώματα λαού στην εσώτερη φύση των πραγμάτων, η ανάπτυξη κέντρων εξουσίας που ποδηγετούν αφανώς την ανθρώπινη σκέψη κι ένα πλήθος άλλων φαινομένων συνυφαίνουν τη ρευστότητα και την αβεβαιότητα της σύγχρονης εποχής.

Η πρόσφατη επιδημιακή (και όχι επιδημιολογική) κρίση δεν προκάλεσε βέβαια όλα τα παραπάνω, αλλά κατέδειξε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο το ευμετάβλητο του πολιτισμού μας, ως ανθρώπινου δημιουργήματος. Ενός πολιτισμού που μπορεί να αποτελεί τη δόξα του σύγχρονου homo sapiens που για λίγο πίστεψε μέσα στη μακαριότητά του πως μπορεί να γίνει ο homo deus – σύμφωνα και με το σχετικό βιβλίο του Χαράρι. Ωστόσο τον πολιτισμό αυτόν τείνει να αποδομήσει ένας ιός, που για κάποιους είναι προϊόν στρεβλής του ανάπτυξης και πορείας.
Θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει πως όλα τα παραπάνω συνιστούν μία ισοπεδωτική κριτική κι έναν αρρωστημένο μηδενισμό. Όσο κι αν ο όρος είναι παλιός («Πατέρες και γιοι», Τουργκένιεφ) δεν παύει να χαρακτηρίζει πολλές από τις προσεγγίσεις των σύγχρονων μελετητών του κόσμου. Πολλοί αρέσκονται στην εκμηδένιση των πάντων και ιδιαίτερα εκείνων των στοιχείων που λειτουργούσαν ως κινητήριοι μοχλοί της σταθερότητας ή και της ιστορικής εξέλιξης και προόδου (ιδεολογίες…). Όταν, όμως, η ηθική καταρρέει και οι ιδεολογίες δεν πείθουν πως μπορούμε να αντιπαλέψουμε τις κραυγές του μηδενισμού;

Ο κλονισμός των σταθερών
Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση πως οι άνθρωποι σήμερα βιώνουν ένα οδυνηρό αίσθημα απώλειας και ψυχικής δυσφορίας. Αυτό το αίσθημα δεν συνιστά μία ατομική αντίδραση στο μελαγχολικό τοπίο των καιρών μας αλλά μία αντικειμενική πραγματικότητα. Η αιτία αυτής της οδυνηρής εμπειρίας δεν οφείλεται στη γενικευμένη κατακρήμνιση των πάντων αλλά στο γεγονός ότι κυριαρχεί μία αδυσώπητη ρευστότητα.
Τα άλλοτε σταθερά σημεία αναφοράς (αξίες, ιδεολογίες, μύθοι…) έχουν αποδομηθεί προκαλώντας στο κοινωνικό σώμα αισθήματα αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Το άτομο και η κοινωνία αδυνατούν να ισορροπήσουν ψυχολογικά, αφού ταλανίζονται στη σχετικοποίηση των πάντων. Οι βίαιες αλλαγές και οι συνεχείς μετασχηματισμοί (κοινωνικοί, ηθικοί…) τροφοδοτούν την έμφυτη αγωνία του ανθρώπου που σπρώχνεται σε υποκατάστατα «σταθερά» για να αντλήσει δύναμη και σιγουριά.
Όταν, όμως, οι παραδοσιακές «σταθερές» κλονίζονται από την αμφισβήτηση και το διάχυτο πνεύμα του σκεπτικισμού, τότε και το κοινωνικό σώμα οδεύει ασυνείδητα σε ένα αίσθημα καταβύθισης και απογοήτευσης. Η εξωτερική ρευστότητα εκτρέφει την εσωτερική ανασφάλεια και απόγνωση.

Όλα τα παραπάνω για κάποιους συνιστούν μία νομοτέλεια αναμενόμενη για πολλούς, αφού ο τρόπος που οικοδομήθηκε το παγκόσμιο σύστημα (οικονομικό, πολιτικό…) αγγίζει τα όριά του. Οι ευθύνες επιμερίζονται τόσο στα άτομα (πολιτικοί ηγέτες…) όσο και στην κοινωνία. Οι ατομικές ευθύνες δύσκολα ανευρίσκονται και πολύ σπάνια αποδίδονται. Η συλλογική ευθύνη- ενοχή συνιστά μία αυταπάτη και την επικαλούνται όσοι θέλουν να αποκρύψουν τις αδεξιότητες τους και τις λανθασμένες επιλογές τους.
Ωστόσο, εκείνο που προσμετράται ως αξία είναι όχι αυτό που μάς συμβαίνει αλλά το πώς αντιδρούμε σε ό,τι μάς συμβαίνει. Σχετικά ο Φερνάντο Σαβατέρ επισημαίνει:
«Δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε αυτό που μάς συμβαίνει, αλλά ελεύθεροι να απαντήσουμε σε αυτό που μας συμβαίνει με τον έναν ή άλλο τρόπο», («Μιλώντας στο γιό μου»).
Άτομα και κοινωνίες αναμετρώνται με τα αδιέξοδα και τα προβλήματα και ο τρόπος αντίδρασης θα προσδιορίσει το μέλλον και την εικόνα του κόσμου. Καμία όμως αντίδραση δεν μπορεί να προτιμηθεί ή να αξιολογηθεί χωρίς τη βαθύτερη κατανόηση όλων εκείνων των αιτιών που διαμόρφωσαν το σύγχρονο τοπίο σε πλανητικό επίπεδο. Μπορεί ο Μαρξ να κατηγορούσε τους φιλοσόφους που αρκούνταν στην ερμηνεία του κόσμου και αδιαφορούσαν για την αλλαγή του, οποιαδήποτε όμως προσπάθεια για αλλαγή (δράση) είναι κενή ,αν δεν συνοδεύεται κι από ένα ερμηνευτικό πλαίσιο (θεωρία). Η ισορροπία και των δύο είναι απαραίτητη. Η συνύπαρξη του Πλάτωνα και του Μαρξ συνιστά μία αναγκαιότητα.

Η διάσπαση των εννοιών
Ο Τερζάκης σε έναν αφορισμό του αποδίδει την αιτία της αποσύνθεσης του σύγχρονου κόσμου στην αλλοίωση των εννοιών – λέξεων: «Το διαλυτικό πνεύμα της εποχής μας έγκειται στο ότι εισχώρησε στο εσωτερικό των εννοιών και τις διέσπασε προτού η τεχνική κατορθώσει να διασπάσει τον πυρήνα της ύλης». Η θέση αυτή υπονοεί τη διάσπαση της ενότητας σημαίνοντος και σημαινόμενου.
Ειδικότερα στις μέρες μας η αποδόμηση βασικών παραδοσιακών αξιών συμπαρέσυρε – αν δεν είναι αποτέλεσμα – και την εσωτερική δομή των λέξεων – εννοιών. Σύμφωνα με βασικά αξιώματα της γλωσσολογίας το νοηματικό φορτίο κάθε έννοιας είναι συμβατό με στοιχεία της υλικής πραγματικότητας (Σημαίνον – Σημαινόμενο). Η σταθερότητα του πυρήνα των εννοιών τις καθιστά εύληπτες νοηματικά και συνδράμει καταλυτικά στην επικοινωνία και στην κατανόηση της υλικής πραγματικότητας.
Ωστόσο, στην εποχή μας παρατηρείται μία ρευστότητα στις σημασίες των εννοιών και δείγματα αποδόμησης του πυρήνα τους. Οι έννοιες, δηλαδή, και το σημασιολογικό τους φορτίο σχετικοποιούνται και αδυνατίζει η εσωτερική τους συνοχή. Οι άνθρωποι πλέον δεν κατανοούν και δεν προσλαμβάνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο τη σημασία των εννοιών με αποτέλεσμα να επέρχεται μία νοηματική σύγχυση. Έτσι η επικοινωνία αλλοιώνεται και οι χρήστες των εννοιών προβαίνουν σε νοηματικές αυθαιρεσίες που όχι σπάνια διαβρώνουν όχι μόνο τις ανθρώπινες σχέσεις αλλά και την κατανόηση της πραγματικότητας.

Η διάσπαση, λοιπόν, του πυρήνα των εννοιών δρα καταστροφικά στην αυθεντικότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας και προκαλεί προβλήματα στο νοηματικό προσδιορισμό βασικών στοιχείων της κοινωνικής πραγματικότητας (θεσμοί, αξίες, σύμβολα, υλική ζωή). Κι αυτό γιατί η πολυσημία των λέξεων που πηγάζει από την εννοιολογική σύγχυση χρησιμοποιείται ως ευκαιρία για πράξεις και συμπεριφορές που αντίκεινται στο δίκαιο και στο κοινωνικά δέον.
Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο που για κάποιους ο εθνικισμός βαπτίζεται ως υγιής πατριωτισμός, οι νόμοι της αγοράς ως φυσικοί νόμοι, η τρομοκρατία ως αποδεκτή απονομή δικαιοσύνης, η εξουσία ως αναγκαία συνθήκη για την κοινωνική ισορροπία, ο αμοραλισμός ως αντίδοτο στις φθαρμένες ηθικές αξίες, η παγκοσμιοποίηση ως η μοναδική και απόλυτη θετική προοπτική του κόσμου, η ελευθερία ως αναφαίρετο δικαίωμα για την έκφραση κάθε εγωιστικού και αντικοινωνικού στοιχείου, ο Θεός (ο δικός μας Θεός) ως προκάλυμμα για την εξόντωση των αλλόθρησκων… Όλες αυτές οι εννοιολογικές αυθαιρεσίες δεν γεννούν μόνο τέρατα σημασιολογικά, αλλά δικαιολογούν και πράξεις που αποτελούν όνειδος για την ανθρωπότητα.

Λέξεις και Πραγματικότητα
Συμπερασματικά η νοηματική ρευστότητα και ο σημασιολογικός σχετικισμός των εννοιών- λέξεων δεν ακυρώνουν μόνο τη βασική θέση του Αντιφώντα «αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» αλλά έμμεσα συντείνουν και στην ρευστότητα του κόσμου που προσπαθεί να ισορροπήσει σε ένα πλαίσιο αβεβαιότητας και τυχαιότητας.
Όλα αυτά μας αναγκάζουν να ξαναδιαβάσουμε τόσο τον Χάϊζενμπεργκ (αρχή της απροσδιοριστίας) όσο και τον Βιτγκενστάιν («Τα όρια της γλώσσας μας σημαίνουν τα όρια του κόσμου μας»). Κι αυτό γιατί ο τρόπος που κατανοούμε και διαμορφώνουμε- οικοδομούμε την πραγματικότητα είναι συνάρτηση του τρόπου που σκεπτόμαστε που καθορίζεται από τη διαύγεια των λέξεων που χρησιμοποιούμε.

Το θέμα της σχέσης Λέξης και Πραγματικότητας είναι πολύ παλιό και οι γνώμες διίστανται για την προτεραιότητα της μιας ή της άλλης. Άλλοι, δηλαδή, ισχυρίζονται πως η Πραγματικότητα τροφοδοτεί τη γλώσσα με καινούριες έννοιες – λέξεις, ενώ πολλοί άλλοι πρεσβεύουν πως οι λέξεις είναι τα εργαλεία με τα οποία ερμηνεύουμε ή κατανοούμε την πραγματικότητα ή και την «κατασκευάζουμε».

«Το βασικό εργαλείο για τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας
είναι η διαστρέβλωση των λέξεων. Αν μπορείς να ελέγξεις
την έννοια των λέξεων, μπορεί να ελέγξεις τους
ανθρώπους που χρησιμοποιούν τις λέξεις».
(Phillip Dick, Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας)