Παπα-Θύμιος Βλαχάβας: Η προδομένη επανάσταση

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Λίγο πριν από την 25η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού). Θα συνεχίσουμε με τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα.

Αʹ μέρος: Ο Αθανάσιος Βλαχάβας και το αρματολίκι των Χασίων

Εισαγωγή

Όρη Χάσια

Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

«Τὰ ὄρη ταῦτα ἀρχόμενα ἀπὸ τοῦ Λάκμου¹ ἐκτείνονται ἐκ τοῦ ΜΑ πρὸς τὸ ΒΔ ἐπὶ 20 ὥρας, καταλήγοντα εἰς τὸ στενὸν τῆς Πέτρας,² ὅπερ χωρίζει αὐτὰ ἀπὸ τοῦ Ὀλύμπου. Καὶ ἡ μὲν μεσημβρινωτέρα αὐτῶν μοῖρα σπανίως ὑψοῦται εἰς ὑψη­λὰς κορυφάς, συνισταμένη κατὰ τὸ πλεῖστον ὑπὸ γηλόφων ἀροσίμων καὶ καταῤῥύτων· καθόσον δὲ προβαίνουσι πρὸς βοῤῥᾶν ἀνέρχονται τὰ ὄρη ταῦτα εἰς τὰς ὑψίστας αὐτῶν κορυφάς, ἐξ ὧν ἀναφέρω ἐκ μεσημβρίας πρὸς βοῤῥᾶν ἀριθμῶν τὴν Ὀξιάν,³ τὴν Βουνάσαν,⁴ τὸ Ἀμάρμπεϊ⁵ καὶ τὴν καταντικρὺ τοῦ Ὀλύμπου ὑψουμένην ὑψίστην κορυφὴν τῆς ὀρεινῆς ταύτης σειρᾶς, τὴν Σιάπκαν.⁶ Τὰ ὄρη ταῦτα, χωρίζοντα τὴν Θεσσαλίαν ἀπὸ τῆς ἄνω Μακεδονίας, εἶναι κατάῤῥυτα καὶ συνηρεφῆ, καλυπτόμενα ὑπὸ ἐκτεταμένων δασῶν ὀξιῶν, ἰδίως δὲ ἐνέχουσιν ἀφθόνους νομὰς καὶ λειμῶνας, ἔνθα τρέφονται τὰ ποίμνια τῶν Χασιωτών.»⁷

Το Αρματολίκι των Χασίων

Πάργαλης Ἰμπραῒμ πασᾶς

Τα όρη Χάσια,⁸ «το ορεινό συγκρότημα που εκτείνεται ανάμεσα στις πεδιάδες της Λάρισας, των Τρικάλων, του Δομένικου, των Σερβίων και των Γρεβενών»,⁹ είναι ο σύνδεσμος που ενώνει τον Όλυμπο με την οροσειρά της Πίνδου.¹⁰ Ήδη από τον 16^ο αιώνα, επί Πάργαλη Ιμπραΐμ πασά,¹¹ αποτελούσαν ένα από τα αρματολίκια της Θεσσαλίας, με έδρα άλλοτε τη Σμόλια(νη)¹² και άλλοτε τη Βλαχάβα.¹³

Μεϊντάνης

Μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες που ορίστηκε ως καπετάνιος στο αρματολίκι των Χασίων κατά τον 17^ο αιώνα ήταν και ο Πάνος Μεϊντάνης, που είδαμε στην προηγούμενη δημοσίευση.¹⁴ Μετά από τον θάνατό του στα 1700, το αρματολίκι των Χασίων περιορίστηκε αισθητά και περιλάμβανε χωριά από την περιοχή της Δεσκάτης μέχρι την περιοχή της Καλαμπάκας.¹⁵ Μέσα στο πρώτο ήμισυ του 18^ου αιώνα αρματολός στο αρματολίκι των Χασίων έγινε ο Θανάσης Βλαχάβας ή Μπλαχάβας.¹⁶

Αθανάσιος Βλαχάβας

Ο γερο–Βλαχάβας «μὲ τὰς ἰδίας ἀρχὰς καὶ συμφωνίας, Τοῦρκος νὰ μὴν περιέρχεται εἰς τὰς ἐπαρχίας (…) διατηρήσας τὸ Ἀρματολίκι του ἥσυχον (…) ἐστεφάνωσε τὴν δόξαν του περισσότερο διὰ τῶν κατορθωμάτων τῶν υἱῶν του παρὰ διὰ τὰς ἐδικάς του περιορισμένας ἀνδραγαθίας.»¹⁷ Πρωτοπαλίκαρά του είχε στα διάφορα κόλια¹⁸ του αρματολικιού του τους Ψειραίους προς την περιοχή της Δεσκάτης, τους Μανταλαίους προς τα δυτικά κ.ά.¹⁹

1765: Κοσμάς Αιτωλός

Κοσμάς Αιτωλός

Γύρω στα 1765, κατά τη διάρκεια της δεύτερης μεγάλης περιοδείας του,²⁰ ο πατρο–Κοσμάς Αιτωλός πέρασε από τα Χάσια και μύησε τους Κλέφτες και Αρματολούς της περιοχής «στην ιδέα της μελλοντικής εξέγερσης, που σχεδίαζε τότε η ρωσική πολιτική.»²¹

«Καλυμμένος με το ράσο του κληρικού ο πά­τερ Κοσμάς ο Αιτωλός ήταν στα κρυφά ένας από τους μυστικούς και ανεπίσημους κήρυκες των σχεδίων της ρωσικής πολιτικής. (…) Την ευρύτατη και εθνικώτατη πατριωτική δρά­ση του ανάμεσα στους αρματολούς και κλέφτες αρκετές τοπικές παραδόσεις τη μνημονεύουν. Με­τά από κάθε Διδαχή του μάζευε γύρω του τους ζωηρότερους, τους πιο δυναμικούς και αποφασιστικούς και τους κατηχούσε στα πατριωτικά του σχέδια. Πραγματοποιούσε ιδιαίτερες συναντή­σεις με τους οπλαρχηγούς και τους κατηχούσε στα επαναστατικά σχέδια της ρωσικής αυλής (…). Οι επισημότεροι καπεταναίοι των ορεινών χωριών μυήθηκαν από αυτόν στην ιδέα της απελευθέρωσης και έδωκαν μπροστά του τον όρκο της μελλοντικής δράσης, όταν ο πόλεμος ανάμεσα Ρωσίας και Τουρκίας θα ξέσπαγε. Ο γερο–Βλαχάβας, ο Τσόγκας και ο Σταθάς (…) είχαν κατηχηθεί από τον πάτερ Κοσμά στην ιδέα της μελλοντικής εξέγερσης, που σχεδίαζε η ρωσική πολιτική.»²²

1765: Ανακαίνιση Υπαπαντής

Μονής Υπαπαντής

Την ίδια χρονιά, ο Αθανάσιος Βλαχάβας, ο οποίος εκτός από τα αρματολικά του καθήκοντα έφερε και τον εκκλησιαστικό τίτλο του εξάρχου,²³ αναστήλωσε τον ναό και φρόντισε για τη συντήρηση των αγιογραφιών της μετεωρίτικης Μονής Υπαπαντής, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στη νότια πλευρά του ναού: «Ἐν τῷ κυρίως ναῷ ἄνωθεν τῆς θύρας, δι’ ἧς εἰσερχόμεθα ἀπὸ τοῦ νάρθηκος εἰς αὐτόν, ἐπὶ λευκοῦ βάθους δι’ ἀμαυροῦ μέλανος ἱστόρηται: “Ἀνηγέρθη ἐκ βάθρων καὶ ἀνιστορήθη ὁ πάνσε­πτος καὶ θεῖος ναὸς τῆς Ἀναλήψεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, διὰ συνδρομῆς καὶ ἐξόδου τοῦ τιμιωτάτου ἐν ἱερομονάχοις κυρ–Νείλου καὶ Πρώτου τῆς σκήτεως Σταγῶν· καὶ καθηγουμένου τῆς σεβασμίας μονῆς Δουπιάνου· βασιλεύοντος δὲ τοῦ εὐσεβεστάτου ἡμῶν βασιλέως κυρ–Συμεὼν τοῦ Παλαιολόγου καὶ αὐτοκράτορος Ῥωμαίων Σερβίας καὶ Ρωμανίας τοῦ Οὕρεσι· ἐπισκοπεύοντος δὲ τοῦ παναγιωτάτου δεσπότου ἡμῶν Βησσαρίου, ἔτους ͵ϛωουʹ (1366–7). Ἀπὸ τὸν καιρὸ ὅπου ἐμετάγινε ἀπὸ τὸν Πλαχάβα, ἔτει 1765.”»²⁴ «Ἐν ἑτέρᾳ κόγχῃ κατὰ τὴν μεσημβρινὴν πλευρὰν τοῦ κυ­ρίως ναοῦ (ἔνθ’ ἀρχῆθεν ἦτο θύρα)»²⁵ (…) κατὰ τὴν δεξιά παραστάδα (…) τοῦτον διὰ μέλανος: “Ὁ ναὸς Θεοῦ ἐμετάγινε ἀπὸ τὸν κυρ–Ἀθανάση Πλαχάβα, ἔτος 1765, μήνας…”»²⁶

1768–1774: Συμμετοχή Αθανασίου Βλαχάβα στα Ορλωφικά

Κύριες ελληνορωσικές (πράσινο), ελληνικές (μπλε) και οθωμανικές (κόκκινο) στρατιωτικές εξελίξεις

Από τα 1768 ως τα 1774, κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου, «στις προετοιμασίες για την εξέγερση και κατόπιν στην επανάσταση του 1770 λαμβάνουν μέρος, εκτός από τον γερο–Ζιάκα των Γρεβενών, και οι Θεσσαλομακεδόνες Ζίδρος,²⁷ ο ψυχογιός του Λάπας και ο Λάζος του Ολύμπου και Μπλαχάβας των Χασίων.»²⁸

Αν και είχαν πρόσκαιρες επιτυχίες, αλλεπάλληλα σώματα Αλβανών κατέρχονται, επιτίθενται και καταπνίγουν τις επαναστάσεις, σκοτώνοντας πολλούς. Ο Βλαχάβας με τους Ζίδρο και Λάζο καταφεύγουν στο Αιτωλικό²⁹ όπου ενώνονται με τους Στερεοελλαδίτες οπλαρχηγούς σ’ ένα σύνολο 500 ανδρών.³⁰ Αφού αντιστάθηκαν για μικρό διάστημα, επιχείρησαν έξοδο.

Αλβανοί στρατιώτες (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

«Τα μόνα ασφαλή καταφύγια ήταν τα βουνά. Οι πόλεις και οι κωμοπόλεις έμεναν σχεδόν ακατοίκητες, επί δέκα ολόκληρα χρόνια, όσο ανεβοκατέβαιναν οι Αλβανοί. Οι θάνατοι από τις κακουχίες μειώνουν τον πληθυσμό. Οι Θεσσαλομακεδόνες καπετάνιοι, που είχαν κάνει την έξοδο από το Ανα­τολικό, στρατολογούν νέους συντρόφους με το καλό ή με την βία, καίουν και τρομοκρατούν τα προσκυνημένα χωριά από το Ξερόμερο ως τον Βάλτο και τον Ασπροπόταμο με τον σκοπό ν’ αναγκάσουν τους Τούρκους να τους αμνηστεύσουν, όπως και έγινε· (…) δεν επέτρεπαν να κυκλοφορούν Τούρκοι και Αλβανοί οπλοφόροι στις περιοχές τους.»³¹

«Διαπιστώνει κανείς γενικά ότι την άνοιξη του 1770, όχι μόνο η Πελο­πόννησος, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος είχε εξεγερθεί. Οι ορεινές κυρίως περιοχές με τους κλέφτες και αρματολούς είχαν γίνει τα ορμητήρια της επαναστάσεως και οι εστίες αντιστάσεως εναντίον του εχθρού. Αλλά και οι πεδινοί χώροι, όπως η Θεσσαλία, δονήθηκαν από ενθουσιασμό, που αναπόφευκτα θα οδηγούσε στη δράση, αν οι ελπίδες για τη ρωσική βοήθεια δεν διαψεύδονταν. Στη Θεσσαλία ιδιαίτερα σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας της επαναστατικής δράσεως στάθηκε η παρουσία μεγάλων τουρκαλβανικών δυνάμεων, που είχαν συγκεντρωθεί εκεί και από τις οποίες ο πληθυσμός υπέφερε³² τα πάνδεινα.»³³

1775: Ο Σουλεϊμάν πασάς καταδιώκει τους Κλεφταρματολούς

Γύρω στα 1775, ο δραστήριος και σκληρός αλβανικής καταγωγής³⁴ πασάς των Ιωαννίνων Σουλεϊμάν ανέλαβε τη φρούρηση των δερβενίων και κυνήγησε τους κλεφταρματολούς Ηπείρου και Θεσσαλίας (Αθανάσιο Βλαχάβα, Ζιάκα, Μάνταλο κ.ά.) απωθώντας τους προς τα ορεινά τους κρησφύγετα.³⁵

1792: Τελευταίες μαρτυρίες για τον Έξαρχο Αθανάσιο Βλαχάβα

Τον Νοέμβριο του 1792 σε μεγαλομετεωρίτικο χειρόγραφο³⁶ βρίσκουμε τη «“μαρτυρία τοῦ ἐξάρχου Μπλαχάβα, ὀμπρὸς εἰς δεσπότην εἰς τὸν ἅγιον τῶν Σταγῶν,³⁷ 1792, Νοεμβρίου 18,” περὶ συνοριακῶν ζητημάτων τῶν χωρίων Ἀσπροκκλησιᾶς, Σκερπάγι καὶ Τριανταφύλλου»,³⁸ ενώ στο ίδιο σώμα λυτών χειρογράφων βρίσκουμε κι ένα μονόφυλλο με «ἑτέρα μαρτυρία τοῦ Μπλαχάβα, ἐξάρχου καπετὰν Θανάση “(…) 1792, Νοεμβρίου 20. Αὐτὴ εἶναι ἡ μαρτυρία ὁποῦ ἔδωσεν εἰς τὸν δεσπότην”. Κατὰ πᾶσαν πιθανότητα ἡ μαρτυρία τοῦ Καπεταν–Θανάση Βλαχάβα ἐγράφη ὑπὸ τοῦ γραμματέως του ἢ τοῦ ἐπισκοπικοῦ νοταρίου.»³⁹

Επίσκεψη στους Αγίους Τόπους

Ο Γάλλος ακαδημαϊκός, φιλόλογος και ιστορικός Κλοντ Σαρλ Φοριέλ (Claude Charles Fauriel) στο έργο του Chants populaires de la Grèce moderne παραδίδει και τη μαρτυρία, ανεπιβεβαίωτη από άλλες πηγές, πως προς το τέλος της ζωής του και σε ηλικία 76 ετών ο γερο–Βλαχάβας μετέβη με τα πόδια στους Αγίους Τόπους, για να προσκυνήσει, όπου και πέθανε: «On vit le fameux capitaine Blachavas (dont j’aurai plus d’une fois l’occasion de parler), à l’âge de soixante-seize ans, partir à pied pour Jérusalem , le mousquet sur le dos, suivi de son protopalikare, et mourir, comme il sem­blait l’avoir souhaité, dans les lieux saints. (Είδαμε τον διάσημο καπετάνιο Μπλαχάβα —για τον οποίο θα έχω περισσότερες από μία φορές την ευκαιρία να μιλήσω—, στην ηλικία των εβδομήντα έξι ετών, να πηγαίνει με τα πόδια στην Ιερουσαλήμ, το μουσκέτο στην πλάτη του, ακολουθούμενο από την πρωτοπαλίκαρά του, και να πεθάνει, όπως φαινόταν να ήθελε, στα ιερά μέρη.)»⁴⁰

Παιδιά Αθανασίου Βλαχάβα

«Ο Αθανάσιος Βλαχάβας είχε 4 γιους: τον Ευθύμιο, τον Θεόδωρο, τον Δημήτριο και έναν ακόμη που είναι άγνωστο το όνομά του.»⁴¹

⋯Συνεχίζεται⋯

Βιβλιογραφία

1. Fauriel 1824: Claude Charles Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, recueillis et publiés, avec une traduction française, des éclaircissements et des notes, τ.1, Chants historiques, Παρίσι 1824, σελ. 447.
2. Αραβαντινός 1856α–β (Ήπειρος): Αραβαντινός Σπυρίδων, Χρονογραφία τῆς Ἠπείρου, τῶν τε ὁμόρων ἑλληνικῶν καὶ ἰλλυρικῶν χωρῶν διατρέχουσα κατὰ σειρὰν τὰ ἐν αὐταῖς συμβάντα ἀπὸ τοῦ σωτηρίου ἔτους μέχρι τοῦ 1854, ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστοῦ, ἐν Ἀθήναις 1856, τ. 1, σελ. ιϛʹ+416, τ. 2, σελ. 428.
3. Βακαλόπουλος Δ 1973: Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δʹ, Τουρκοκρατία (1669–1812): Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του γένους, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 847.
4. Βέης 1907 (Σύνταγμα): Βέης Νικόλαος, Σύνταγμα ἐπιγραφικῶν μνημείων Μετεώρων καὶ τῆς πέριξ χώρας μετὰ σχετικῶν ἀρχαιολογημάτων, Βυζαντίς, 1 (1909) 557–626.
5. Βέης 1988 (Μεταμορφώσεως): Βέης Νικόλαος, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ. Αʹ: τα χειρόγραφα της Μονής Μεταμορφώσεως, προλεγόμενα–προσθήκες: Λέανδρος Βρανούσης, Δημήτριος Σοφιανός, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα ²1998, σελ. 783 (+εικόνες).
6. Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό): Βλιώρας Σπυρίδων, Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι. Η συμβολή των μελών της οικογένειας Καλαμπάκα στην ανακαίνιση και αγιογράφηση των ιερών ναών και ναϋδρίων της Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 12, 19, 26 Ιουλίου & 2 Αυγούστου 2019. (https://www.academia.edu/39768711, σελ. 72)
7. Βλιώρας 2021 (Μεϊντάνης): Σπυρίδων Βλιώρας, «Πάνος Μεϊντάνης: Ο πρόδρομος επαναστάτης», εφ. Τα Μετέωρα, 26.03.2021, https://www.academia.edu/45595344, σελ. 13.
8. Γεωργιάδης 1880: Γεωργιάδης Νικόλαος, Θεσσαλία, Εκ του Τυπογραφείου Ερμού, Αθήνα 1880, σελ. 352.
9. Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές): Νικόλαος Γιαννούλης, Θεσσαλοί Αγωνιστές του 1821, Αθήνα 1980, σελ. 303.
10. Ιστορία 1975ια: Ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669–1821): Τουρκοκρατία, λατινοκρατία, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, ISBN: 978–960–213–107–7, σελ. 488.
11. Κασομούλης Α: Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821–1833, εισαγωγή και σημειώσεις: Γιάννης Βλαχογιάννης, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, τ. 1, Αθήνα 1939, σελ. 553.
12. Κώνστας 1961: Κ. Σ. Κώνστας, «Κοσμάς ο Αιτωλός και Ορλωφικά», Νέα Εστία, 811 (15.04.1961), 525–528.
13. Μπουντούρη 2018 (Κοσμάς): Σοφία Μπουντούρη, Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στη συνείδηση και την πίστη των κατοίκων του νομού Τρικάλων, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 163.
14. Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα): Γεώργιος Μπουρλής, Βλαχάβα Καλαμπάκας. Ιστορική και λαογραφική προσέγγιση, εκδ. Ηλιάδη, Θεσσαλονίκη 2010, ISBN 978–960–931588–3, σελ. 658.
15. Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι): Νημάς Θεόδωρος, «Νεότερα στοιχεία για την ηρωική οικογένεια των Βλαχαβαίων», Τρικαλινά, 1 (1981), 139–157.
16. Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας): Παπακωνσταντίνου Θωμάς, Το προεπαναστατικό κίνημα του παπα–Ευθυμίου Βλαχάβα στη Θεσσαλία (1807–1809) και οι ξένοι ιστορικοί–περιηγητές, εκδ. Όλυμπος, Αθήνα 1998, ISBN 960-90987-1-1, σελ. 91.
17. Πολίτης 1981 (Κλέφτικα): Αλέξης Πολίτης (επιμέλεια), Το δημοτικό τραγούδι. Τα Κλέφτικα, Αθήνα 1981, ISBN-13 978-960-05-0896-3, σελ. 160.
18. Τσοποτός 1912: Τσοποτός Δημήτριος, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Βόλος 1912 (²1974), σελ. 273.
    

    Υποσημειώσεις

    ---

    1. 39°41’01.9″N 21°07’21.6″E, 2275 μ. ↩
    2. 40°10’06.6″N 22°15’03.6″E, 720 μ. ↩
    3. 39°47’29.9″N 21°55’41.9″E, 1424 μ. ↩
    4. 39°57’18.6″N 21°46’33.4″E, 1615 μ. ↩
    5. 40°01’49.0″N 22°00’13.0″E, 1473 μ. ↩
    6. 40°09’46.0″N 22°07’20.0″E, 1834 μ. ↩
    7. Γεωργιάδης 1880, 13. ↩
    8. Από την τουρκική λέξη hâss. ↩
    9. Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 37. ↩
    10. Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 126. ↩
    11. «Ἐπὶ τῆς ἐποχῆς καθ’ ἣν ὁ ῥηθεὶς Ἰμπραῒμ πασᾶς ὑπῆρχε μέγας βεζίρης (1523–1536) ἐξεδόθη φιρμάνιον, δι’ οὗ ἡ ἀρκτικὴ Ἑλλὰς διῃρέθη εἰς 15 χώρας, καὶ ἐν ἑκάστῃ αὐτῶν ἀνεγνωρίσθη ὡς ἐπιτοπία ἀρχὴ ὁπλαρχηγός τις (Καπετάνος) χριστιανός, ἵνα περιφρουρῇ καὶ διατηρῇ τὴν ἡσυχίαν καὶ ἀσφάλειαν τῶν ἐν τῇ περιοχῇ του κατοικούντων καὶ τῶν ἐκεῖθεν διερχομένων. Ὑπήγετο δὲ ὁ ῥηθεὶς ὁπλαρχηγὸς εἰς τὴν πλησιεστέραν τῆς θέσεώς του σατραπείαν ἢ διοίκησιν. Τοιαῦται ἀρχαὶ ἠ καπετανάτα ἀνεγνωρίσθησαν ἐν μὲν τῇ (…) Θεσσαλίᾳ ὁ Ὄλυμπος, τὰ Ἄγραφα, τὰ Χάσια, τὸ Μαυροβοῦνι καὶ τὸ Πατρατζίκι.» Αραβαντινός 1856α (Ήπειρος), 194–195. ↩
    12. Κασομούλης Α, 215. ↩
    13. Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 37. ↩
    14. Βλιώρας 2021 (Μεϊντάνης). ↩
    15. Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 38. ↩
    16. Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 13, Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 38. ↩
    17. Κασομούλης Α, 18. ↩
    18. «Διοικητική ενότητα, στην οποία οι κάτοικοι όφειλαν να καταβάλλουν συγκεκριμένη φορολογία, υποδιαίρεση του αρματολικίου» (< τουρκική kol (βραχίονας, χέρι, κλάδος, τμήμα) < οθωμανική τουρκική قول (qol) < πρωτοτουρκική *kōl). ↩
    19. Κασομούλης Α, 11–12, Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 38–39. ↩
    20. Βακαλόπουλος Δ 1973, 364–369. ↩
    21. Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 125. ↩
    22. Κώνστας 1961, 526. «Ο γερο–Βλαχάβας , ο Σταθάς, οι Λαζαίοι της Κατερίνης και άλλοι των γύρω περιοχών αρματολοί είδαν και γνώρισαν τον Κοσμά προσωπικά. Από εκείνον μυήθηκαν στην ιδέα της Επαναστάσεως, την οποία ετοίμαζε για το μέλλον η ρωσική πολιτική. Ο Κοσμάς συμμετείχε στην κίνηση που αποσκοπούσε στην ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χάριν των Ελλήνων, κατά τα λεγόμενα των Ρώσων.» Δημήτριος Χριστόπουλος, Θεσσαλικά Χρονικά, 10 (Λάρισα 1958) 16· βλ. και Μπουντούρη 2018 (Κοσμάς), 84. ↩
    23. Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 13. ↩
    24. Βέης 1907 (Σύνταγμα), 569. ↩
    25. Βέης 1907 (Σύνταγμα), 575. ↩
    26. Βέης 1907 (Σύνταγμα), 577 «Ἐπίσης ὁ ἐν στίχῳ 4 μνημονευόμενος [Μ]Πλαχάβας εἶναι ὁ πα­τὴρ τοῦ περιφήμου ἀρματολοῦ τῶν Χασίων παπα–Θύμιου Μπλαχάβα Ἀθανάσιος, ἀνακαινιστὴς τῆς μονῆς Ὑπαπαντῆς, κατὰ τὸ 1765, καθ’ ὃ ἔτος φαίνεται ἐπιχρισθεῖσα διὰ μέλανος πρὸς μείζονα ζωη­ρότητα καὶ ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος ἐπιγραφὴ ἠμυδρωμένη τότε.» Βέης 1907 (Σύνταγμα), 573. ↩
    27. Αν προέρχεται από τα σλαβικά здра̏в / zdrȁv (υγιής· < πρωτοσλαβικό *sъdorvъ), μάλλον πρέπει να γραφεί με –ι–: Ζίδρος. Έτσι τουλάχιστον γράφεται στο Πολίτης 1981 (Κλέφτικα), passim, ενώ ο Βακαλόπουλος Δ 1973, passim, το γράφει με –η–: Ζήδρος. ↩
    28. Βακαλόπουλος Δ 1974, 398. ↩
    29. 38°26’17.4″N 21°21’12.4″E. ↩
    30. Τσοποτός 1912, 143, Βακαλόπουλος Δ 1973, 398–399, Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι), 140. ↩
    31. Βακαλόπουλος Δ 1973, 399. ↩
    32. Για τις επιπτώσεις στην περιοχή της Καλαμπάκας και τη Θεσσαλία γενικότερα, βλ. Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό), 19 κ.ε. ↩
    33. Τσοποτός, σελ. 143. ↩
    34. «Τότε για πρώτη φορά εμπιστεύονται το αξίωμα του πασά των Ιωαννίνων σε Αλβανό.» Βακαλόπουλος Δ 1973, 354. ↩
    35. Βακαλόπουλος Δ 1973, 354–355, 356, 357, Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι), 140.  ↩
    36. Σε χαρτώο δίφυλλο χειρόγραφο, που ο Νίκος Βέης στην έκδοσή του των μεγαλομετεωρίτικων χειρογράφων κατέταξε στον φάκελο λυτών εγγράφων με αριθμό 605, του 18^ου αιώνα, και στο φύλλο 1^α–β. ↩
    37. Από το 1784 ως το 1808 επίσκοπος Σταγών είναι ο Παΐσιος Βʹ από τον Κλινοβό. ↩
    38. Βέης 1988 (Μεταμορφώσεως), 632. ↩
    39. Βέης 1988 (Μεταμορφώσεως), 632. «Υπάρχουν και δύο μαρτυρίες για την παρουσία του Βλαχάβα, αλλά χωρίς τον τίτλο του έξαρχου το 1798 πράγμα που πρέπει να μας παραπέμπει στον Ευθύμιο Βλαχάβα, αρχηγό πλέον του αρματολικιού των Χασίων.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 14. ↩
    40. Fauriel 1824, lxv, Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι), 140. ↩
    41. Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι), 140. ↩

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!