Παπα–Θύμιος Βλαχάβας: Η προδομένη επανάσταση [Β’ μέρος]

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Για την πλήρη εκδοχή: www.vlioras.gr/1821/Vlachavas2.htm & https://www.academia.edu/45674427

Λίγο πριν από την 25^η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού). Θα συνεχίσουμε με τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα (βʹ μέρος).

Βʹ μέρος: Από τη γέννησή του ως τα 1806

Παπα–Θύμιος Βλαχάβας

Τόπος και χρόνος γεννήσεως

Υπάρχουν διάφορες εκτιμήσεις για τον τόπο γέννησης του Ευθυμίου Βλαχάβα. Άλλοι εκτιμούν ότι «γεννήθηκε στον συνοικισμό Τριφύλλι¹ του χωριού Ασπροκκλησιά Καλαμπάκας και μετά πήγε ως ιερέας στην Σμόλια»,² κι άλλοι ότι γεννήθηκε «περὶ τὰ 1770 εἰς τὸ χωρίον Σμόλιανην,³ καθὼς καὶ οἱ ἀδελφοί του, ζῶντος τοῦ πατρός του, σπουδάσας τὰ κοινὰ γράμ­ματα, ὡς υἱὸς Καπιτάνου.»⁴

 ⁵

Σμόλια

Ούτε για τον χρόνο γέννησής του υπάρχουν συμφωνίες, καθώς «κατά τον Κασομούλη γεννήθηκε το 1770 στη Σμόλια. Αποκλείεται όμως να γεννήθηκε τότε, αλλά οπωσδήποτε πριν το 1760, αφού το 1780 περίπου ανέλαβε το αρματολίκι του πατέρα του. Εκτός αυτού, αν δεχτούμε την μαρτυρία του Κασομούλη, θα πρέπει τότε να δεχτούμε και ότι ο Αθανάσιος Βλαχάβας έκανε όλα του τα παιδιά μετά τα 60 του χρόνια, αφού ο Ευθύμιος ήταν ο πρώτος!»⁶

Σαν (πρωτότοκος) υιός καπετάνιου των αρματολών έμαθε τα «κοινά γράμματα» και μάλιστα «στην μονή Αγίας Τριάδος Μετεώρων.»⁷

Επιρροή από αναγνώσματα

Ο Ευθύμιος Βλαχάβας επηρεάστηκε από τα διάφορα βιβλία που διάβαζε τότε, όπως το «Βιβλίον ἱστορικὸν περιέχον ἐν συνόψει διαφόρους καὶ ἐξόχους ἱστορίας» του μητροπολίτου Μονεμβασίας Δωροθέου, την «Βίβλο χρονικὴ περιέχουσα τὴν ἱστορίαν τῆς Βυζαντίδος», τον «Ἀγαθάγγελο, ἤτοι προφητεῖαι περὶ τοῦ μέλλοντος τῶν ἐθνῶν καὶ ἰδίως περὶ τῆς Ἑλλάδος», την Ἀποκάλυψιν τοῦ Ἰωάννου κ.ά., που περιείχαν χρησμούς και προφητείες για την ανάσταση του ελληνισμού με τη βοήθεια του «ξανθού γένους» και συντελούσαν στην επαναστατική κινητικότητα: «Μὲ τὸ ἱστορικὸν βιβλίον Χρονογράφον, μὲ τοὺς χρησμοὺς τῆς Βυζαντίδος, τοῦ Ἀγαθαγγέλου καὶ τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, ἐμπνέων καθ’ ἑκάστην εἰς τὸν λαὸν τῆς ἐλευθερίας τὰ αἰσθήματα, δὲν περίμενεν παρὰ τὴν στιγμὴν καθ’ ἣν ἔμελλον νὰ πληρωθοῦν οἱ θρησκευτικοὶ χρησμοὶ οὗτοι, καὶ νὰ ῥιφθῇ ὡς ἄλλος Μωυσῆς ἐν τῷ μέσῳ τοῦ τυραννουμένου λαοῦ καὶ μὲ τὸν σταυ­ρὸν καὶ μὲ τὸ σπαθὶ εἰς τὰς χεῖρας κατὰ τῆς τυραννίας.»⁸

Ιερέας

«Ἔχων καὶ κλίσιν τινὰ πρὸς τὰ θρησκευτικά, ἐδέχθη καὶ τὸ ἐπάγγελμα τῆς ἱερωσύνης ἀπὸ νέος.»⁹ «Από τους γιους του ονομαστότερος υπήρξε ο Θύμιος Μπλαχάβας ή παπα–Θύμιος, γιατί έχοντας κάποια έφεση προς την ιερωσύνη είχε χειροτονηθεί ιερέας. (…) Με τον σεβασμό μάλιστα που προκαλούσε ως ιερέας, αλλά και ως άξιος καπετάνιος είχε επαυξήσει τη φήμη της οικογένειάς του στο αρματολίκι των Χασίων.»¹⁰

1780 / 1792–1808: Αρματολός στο Αρματολίκι των Χασίων

Στα 1780¹¹ ή μετά από τον θάνατο του Αθανασίου Βλαχάβα ύστερα από τα 1792 ανέλαβε το αρματολίκι των Χασίων. «Η δικαιοδοσία όμως του αρματολικιού των Χασίων περιορίσθηκε¹² λόγω του ότι και τα άλλα πρωτοπαλίκαρα του Βλαχάβα διεκδίκησαν και πήραν τα κόλια τους, όπως οι Ψείρας, Τόσκας, Μάνταλος Κροτζοβίτης, Ζήκος, Μπζιώτας και Σαλταπήδας.»¹³

«Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ πατρός του, χω­ρίς να περιοδεύῃ τὴν ἐπαρχίαν διαδεχθεὶς τὸ Ἀρματολίκι καὶ διευθύνων αὐτὸ διὰ τῆς σπάθης καὶ τοῦ σταυροῦ, φαίνεται ὅτι ἐξέτεινεν περισσότερον τὸ σέβας καὶ τὴν ἐπίῤῥοιάν του, καὶ ὡς Καπιτάνος καὶ ὡς ἱερεύς, ἀπὸ τοὺς προγόνους του καὶ τοὺς πλησιεστέρους του συγχρόνους Καπιταναίους, καὶ εἰς τοὺς προκρίτους καὶ τὸν λαὸν τῆς πατρίδος του Χασίων, Ἀρματολίκι συγκείμενον ἀπὸ 80 ἢ 90 περί­που χωριά.»¹⁴ «Μετά το θάνατό του, ο Αλή πασάς συνέχισε να προστατεύει την οικογένειά του, και ο Ευθύμιος (με τα αδέλφια και τους συντρόφους του, 60 τον αριθμό) συνέχισε να πληρώνεται από το βιλαέτι των Τρικάλων, για να φυλάσσει την περιο­χή από τους ληστές.»¹⁵

1794: Εκστρατεία με Αλή εναντίον Μαχμούτ Μπουσατλή της Σκόδρας, επικοινωνία με Ρώσους

Σημαία του Καρά Μαχμούτ πασά

Στα 1794 ο Βλαχάβας αναγκάστηκε από τον Αλή πασά να συνεκστρατεύσει μαζί και με άλλους αρματολούς (Δημήτριο Παλαιόπουλο, Γεώργιο Καναβό κ.ά.) εναντίον του πασά Μαχμούτ Μπουσατλή της Σκόδρας, επιδεικνύοντας μεγάλη ανδρεία στην εκπόρθηση της Κοριτσάς¹⁶ και της Αχρίδας.¹⁷ Κατά τη διάρκεια μάλιστα της απουσίας του ο αδερφός του «Καπετάν Δημήτρης Βλαχάβας» που τον αντικαθιστούσε ως «τζάρης» (αρχηγός, επικεφαλής) του αρματολικιού ήρθε σε επαφή με τον Ρώσο πράκτορα Λουδο­βίκο ή Λουίζη Σωτήρη¹⁸, που προσπαθούσε να ξεσηκώσει τους Έλληνες εναντίον των Τούρκων, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα της ρωσικής πολιτικής.¹⁹

«Χάσια, 30 Μαΐου 1794. Από την μεριά του Σούλι με δύο ανθρώπους τού Γιώργη Μπότζαρη ελάβαμεν το γράμμα σου και μας εφάνηκε παράξενο πως υστέρα από τόσον και­ρόν μάς ξαναγράφεις διά αυτές τις υποθέσεις. (…) Πολλή φαίνεται πως έχομεν να τραβήσωμεν δυσκολίαν, όμως της Βασιλείας η αγάπη προς εμάς είναι πολλή και ακόμη το χατίρι το δικό σου όπου σε εγνωρίσαμεν από την αρχήν διά αληθινόν φίλον. (…) Εις το ναχαγιέ²⁰ του Ιαννίνου μόνον και Τρικάλου θα σε α­κολουθήσουν πολλοί. (…) Να στείλομεν τα γράμματα σου εις τον Όλυμπον, καθώς μας προστάσσεις· όμως μη μας γράφης μόνον, όταν έχης χρεία, μα ακόμη όταν δεν έχης άλλην υπόθεσιν, ότι επιθυμούμεν ν’ ακούσωμεν το καλόν σου και της φα­μίλιας σου.»²¹

Από την επιστολή μάλιστα αυτή διαπιστώνουμε και τις οικογενειακές σχέσεις που είχαν αναπτύξει οι Βλαχαβαίοι με τον Λουίζη Σωτήρη.

Ορμητήριο του Βλαχάβα η μετεωρίτικη μονή Αγίου Δημητρίου (Υπαπαντής)

Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

«Ο παπα–Θύμιος είχε κάνει ορμητήριο των ενεργειών του και είχε οχυρώσει την αγιομετεωρίτικη μονή του Αγίου Δημητρίου,²² δίπλα στη μονή Υπαπαντής και κοντά στα χωριά Ρουξιόρι και Τριστιανό»:²³ «Ἀρχομένου τοῦ ιθʹ αἰῶνος ὁ περίφημος ἀρματολός παπα–Θύμιος Μπλαχάβας —οὗ ὁ πατὴρ Ἀθανάσιος Μπλαχάβας, κατὰ τὸ ἔτος 1765 εἶχεν ἀνακαινίσει τὴν εἰρημένην μονὴν τῆς Ὑπαπαντῆς— συχνάκις κατέφευγεν ἐν κρισίμοις ἡμέραις εἰς αὐτὴν καὶ δὴ εἰς τὸ ἀβατώτερον ἐξάρτημα ταύτης, τὸν Ἅγιον Δημήτριον. Μελετῶν δὲ τὴν μεγάλην ἀνταρσίαν κατὰ τῶν Τούρκων τῷ 1808 ὁ περίφημος οὗτος ἀετιδεὺς τῶν Χασίων εἶχε καταστήσει τὴν μονὴν τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τῶν Μετεώρων ἔξοχον κέντρον τῶν ἐνεργειῶν του καὶ εἶχε ταύτην καί καταλλήλως ὀχυρώσει.»²⁴

1804–(1815–)1835: Σερβική Επανάσταση

Καραγιώργης Πέτροβιτς (Карађорђе Петровић)

Τα επόμενα έτη των αρχών του 19^ου αιώνα έχουμε την εξόντωση Σουλιωτών στα 1803 από τον Αλή πασά, ο οποίος ολοένα και αύξανε τη δύναμή του, καθώς η δύναμη της Υψηλής Πύλης όλο και συρρικνωνόταν, αλλά και τη Σερβική Επανάσταση ένα χρόνο αργότερα (1804–(1815–)1835), με τον Καραγιώργη Πέτροβιτς (Карађорђе Петровић), επανάσταση που είχε πολλές αντιστοιχίες με την ελληνική επαναστατική προσπάθεια, και της οποίας τον επαναστατικό αναβρασμό προσπάθησαν να ενισχύσουν ή να εκμεταλλευτούν πολλοί Έλληνες, μεταξύ των οποίων και ο Βλαχάβας, για το καλό της ελληνικής υπόθεσης.

«Οἱ Σέρβοι μᾶς δίδουν αὐτὸ τὸ μεγάλον παράδειγμα, ὦ Ἕλληνες. (…) Ὤ, πόσα μαθήματα ἔδωσεν καὶ πόσας ἀμφιβολίας διέλυσεν μὲ τὰ ἔργα του ὁ ἀξιάγαστος Γεώργιος εἰς μεταχείρισιν τῶν Ἑλλήνων! (…) Ὦ Ἕλληνες, μάθετέ το διὰ πάντοτε, τὰ ἄρματα τῆς δικαιοσύνης εἶναι ἀνίκητα, καὶ οἱ ὀθωμανοὶ θέλουν φύγει ἀπ᾿ ἔμπροσθεν τῶν ἀρματωμένων Ἑλλήνων.»²⁵

1805: Προετοιμασίες για την άμυνα της Λευκάδας εναντίον του Αλή πασά

Η σημαία της Επτανήσου Πολιτείας

Από το επόμενο έτος (1805) τα ρωσοκρατούμενα Επτάνησα²⁶ ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν τις κατακτητικές βλέψεις του Αλή πασά και οργάνωσαν, ιδίως στην Λευκάδα, την άμυνα των Ιονίων Νήσων, κατά την οποία διακρίθηκε ο νεαρός τότε Ιωάννης Καποδίστριας. Προγραμμάτισαν επίσης, εκμεταλλευόμενοι και τους κλεφταρματολούς που είχαν βρει καταφύγιο στα Επτάνησα, ευρύτερο στρατιωτικό αντιπερισπασμό στις απέναντι ηπειρωτικές επαρχίες, όπου κυβερνούσε ο Αλή πασάς.²⁷

1805: Συνέλευση Κλεφταρματολών βορείου Ελλάδος στο Καρπενίσι

Την ίδια χρονιά, σύμφωνα με τον Κλοντ Φοριέλ,²⁸ ο Αλή πασάς επιδίωξε μια συνάντηση στο Καρπενίσι²⁹ με πολλούς αρματολούς της Πίνδου, της Θεσσαλίας, του Ολύμπου κ.λπ. και οικοδεσπότη τον Καρπενισιώτη προεστό και πρώην αρματολό Δημήτριο Παλαιόπουλο, με σκοπό να τους πείσει να βρεθούν στο πλευρό του³⁰ ή τουλάχιστον να μην τον πολεμήσουν. Στη σύσκεψη μάλλον μετείχε και ο φίλος —τουλάχιστον από τα 1794— του Παλαιόπουλου, ο παπα–Θύμιος. Η συνεννόηση με τον Αλή απέβη άκαρπη,³¹ όμως εδώ πρέπει να μπήκαν οι βάσεις του σχεδίου³² των αρματολών («Ρωμαίικο να γίνει»), σε συνεργασία με τους Ρώσους και —αργότερα— τους Γάλλους, όπως θα δούμε παρακάτω.

«Οἱ πρόσφυγες Ἕλληνες εἰς τὰς Νήσους ἐδιοργάνιζον νέαν ἐπανάστασιν μὲ τὸ πρόσχημα (μυστικό σκοπό) ἀπ’ εὐθείας κατὰ τοῦ Ἀλῆ πασᾶ.»³³

Στις δεκαπέντε τ’ Απριλιού

«Στις δεκαπέντε τ’ Απριλιού, στις είκοσι του Μάη,

οι κλέφτες κάνουν σύναξη ψηλά στα κορφοβούνια

και κάνουν όρκο στο σπαθί και στ’ άγιο το Βαγγέλιο

Τούρκο να μην αφήσουνε, Ρωμαίικο να γίνει.

Πιάνουν, μοιράζουν τα βουνά, μοιράζουν και τους κάμπους.

Ο Κατσαντώνης τ’ Άγραφα, τον Βάλτ’ ο Λεπενιώτης

κι ο παπα–Θύμιος τον Προυσό κι όλα τα μοναστήρια.

Και πιάστηκαν στον πόλεμο τρεις μέρες και τρεις νύχτες.

Kι ο παπα–Θύμιος φώναξε κι ο παπα–Θύμιος λέει:

―Παιδιά, γιουρούσι ας κάνουμε και στ’ Άγραφα να πάμε.»³⁴

1806: Πρώτη συνάντηση Βλαχάβα με τον περιηγητή Πουκεβίλ

Ο Γάλλος ιατρός, περιηγητής, διπλωμάτης, ιστορικός συγγραφέας και ακαδημαϊκός Φρανσουά Σαρλ Υγκ Λοράν Πουκεβίλ (François Charles Hugues Laurent Pouqueville), που είχε διοριστεί από τον Ναπολέοντα Αʹ γενικός επίτροπος (πρόξενος) στα Ιωάννινα,³⁵ την Άνοιξη³⁶ του 1806 ταξίδευε από τα Γιάννενα προς τα Γρεβενά. Στο χάνι της Μηλιάς Μετσόβου³⁷ συνάντησε τον παπα–Θύμιο, που μάλλον επέστρεφε από την Συνέλευση των Κλεφταρματολών στο Καρπενίσι,³⁸ καθώς ο Αλή πασάς εξακολουθούσε να τον ε­μπιστεύεται ως αρματολό των Χασίων.³⁹

«Τέλος, μετά από μια λεύγα δρόμο, σταθήκαμε στο χάνι της Μηλιάς, που σε ευθεία γραμμή απέχει δυόμισι ώρες από το χάνι της Γιαν-Κατάρας(;). Σ’ εκείνο το ερημικό πανδοχείο μάς περίμενε ο Ευθύμης Βλαχάβας, ο αρχηγός των αρματολών της Θεσσαλίας, συνοδευόμενος κι από το Ζόγγο, το πρωτοπαλίκαρο των Αγράφων και του Αχελώου. Αυτοί οι δυο καπεταναίοι με καταπεριποιήθηκαν, κι επέμεναν να δοκιμάσω από το αρνί τους, ψημένο στη σούβλα, έτσι όπως το συνήθιζαν οι ήρωες του Ομήρου, κι από το οποίο έπρεπε αναγκαστικά να πάρω κι εγώ ένα μεζέ. Το γεύμα που μου παρέθεσαν έμοιαζε με τα γλέντια εκείνα τα οποία περιγράφει ο συγγραφέας του Ζιλ Μπλας,⁴⁰ μ’ άλλα λόγια ένα σωστό τσιμπούσι ορεσίβιων λήσταρχων.

Η Ιστορία του Ζιλ Μπλας ντε Σαντιλιάν (Histoire de Gil Blas de Santillane)

Αφού ξεκοκάλισαν το ψητό, ύψωσαν κατά την συνήθεια τα ποτήρια για να ευχηθούν στην υγεία όλων, κι άρχισαν όπως πάντα μνημονεύοντας μερικούς αγίους. Τότε αναγκάστηκα να προφέρω κι εγώ το όνομα του προστάτη αγίου μου, τον οποίο ετίμησαν αδειάζοντας τα ξέχειλα ποτήρια τους μονορούφι, αν κι ο ίδιος ο άγιός μου ήταν τελείως άσχετος προς την ορθόδοξη τελετουργία. Ύστερα οι καπεταναίοι έβαλαν τους άντρες τους, που αποκαλούνταν μετριόφρονα κλέφτες, να μου παίξουν μουσική, κι εκείνοι εκτέλεσαν την αποστολή τους τραγουδώντας στη διαπασών το τραγούδι ‘Μωρέ Μπουκουβάλα’ με τη συνοδεία της ξεκούρδιστης λύρας τους. Όταν πια τελείωσε το πανδαιμόνιο εκείνο, χόρεψαν τον κλέφτικο χορό, ακριβώς όπως τον περιγράφει ο Αθήναιος. Δεν έψαλλαν τον Παιάνα, ούτε πρόσφεραν σπονδές στους θεούς, αλλά αφού αγκάλιασαν κάμποσες φορές το ασκί με το κρασί, ανήγγειλαν με τις λύρες τους την έναρξη του χορού, ενός χορού όπου έπρεπε να ψάξουν πρώτα να βρουν έναν κλέφτη, κι αφού τον ανακαλύψουν να τον πολεμήσουν, και να περιφέρουν έπειτα θριαμβευτικά το λείψανό του. Αφού τελείωσε το γλέντι και με τις ευχές των καπεταναίων συνοδεία από παλικάρια και με μουσική και πυροβολισμούς στον αέρα κατευθύνθηκε ο Πουκεβίλ στη Θεσσαλία.»⁴¹

1806–1812: Ρωσοτουρκικός Πόλεμος

Ο Ρώσος ναύαρχος Δημήτριος Σενιάβιν

Τον Φεβρουάριο του 1806 ξεσπά, στα πλαίσια των Ναπολεοντείων Πολέμων (1803–1815), ένας ακόμη ρωσοτουρκικός πόλεμος (1806–1812). Εμφανίζεται με το στόλο του στο Αιγαίο ο Ρώσος ναύαρχος Δημήτριος Σενιάβιν και οι καρδιές των Ελλήνων για μια ακόμη φορά σκιρτούν,⁴² προσβλέποντας στην απελευθέρωση του ελληνικού χώρου με τη βοήθεια των Ρώσων, καθώς έντεχνα υπέθαλπαν την ελπίδα αυτή Ρώσοι πράκτορες, οι υπηρεσίες που διηύθυνε ο Ζακυνθινός κόμης Γεώργιος Μοτσενίγος⁴³ αλλά και ο Ιωάννης Καποδίστριας:⁴⁴ «Οἱ ἐν Ἑπτανήσῳ συγκεντρωθέντες Ῥῶσοι δὲν ἔπαυον ἐνζήλως ἐργαζόμενοι εἰς προσοικείωσιν τῶν Ἑλλήνων, ὅπως ἐν ἀνάγκῃ καὶ πάλιν μεταχειρισθῶσιν αὐτοὺς πρὸς περισπασμὸν τῆς Τουρκίας. Ἐκτὸς δὲ τῶν ἄλλων μεγάλως περιεποιοῦντο τοὺς ὑπὸ τοῦ Ἀλῆ πασᾶ λυσσωδῶς καταδιωκομένους ἀρματολοὺς τῆς Ἠπείρου καὶ Ἀκαρνα­νίας, διὰ τῶν ὁποίων ἐφρόντιζον καὶ ἵνα διαδίδωσι τὰς περὶ ἀπελευθερώσεως τοῦ ἑλληνικοῦ γένους παλαιὰς προφητείας. Οὕτω δ’ ἐπιδεξίως καὶ πάλιν ἡ Ῥωσία κατώρθωσε νὰ προσελκύσῃ τὴν ἀφοσίωσιν καὶ τὰς ἐλπίδας τῶν Ἑλλήνων.»⁴⁵

«Μόλις ἐκφωνήθη πάλιν ὁ μεταξὺ Ῥωσίας καὶ Τουρκίας πόλεμος κατὰ τὸ 1806, περὶ τὸν Φεβρουάριον, καὶ ἀναφανέντος τοῦ Σινέβη εἰς τὸ Αἰγαῖον μὲ τὸν στόλον, οἱ Ῥῶσοι κατέλαβαν καὶ τὴν Πάργαν, καὶ κινηθέντες ἀπὸ τοῦτον πάλιν ὅλοι, ἀπὸ τὴν Πάργαν μέχρι τῆς Μακεδονίας καὶ Ἀττικῆς νὰ λάβουν τὰ ὅπλα, ἐτρόμαξεν πάλιν ὁ Ἀλῆ πασᾶς τὰ κινήματά των.»⁴⁶

Με την έναρξη του πολέμου ο Αλή πασάς, βλέποντας την έκταση της επαναστατικής αναταραχής («ἀπὸ τὴν Πάργαν μέχρι τῆς Μακεδονίας καὶ Ἀττικῆς»), αφαίρεσε από τους αρματολούς των Αγράφων και του Καρλελιού, εξαιτίας της στάσης τους στη Συνέλευση του Καρπενισίου στα 1805, την εξουσία τους, εξακολουθούσε όμως να εμπιστεύεται και να διατηρεί τον Βλαχάβα ως αρματολό στο χασιώτικο αρματολίκι: «Όταν ο βεζίρης απέλυσε τους καπεταναίους του αρματολικιού των Αγράφων και του Κάρλελι, κατά την έναρξη του ρωσοτουρκικού πολέμου, εξακολουθούσε να ε­μπιστεύεται ως αρματολό τον Ευθύμιο.»⁴⁷

«Το σώμα του Ευθυμίου Μπλαχάβα και των αδελφών του, που αποτελούνταν από 60 περίπου μέλη, εξακολουθούσε να μισθοδοτείται από το βιλαέτι των Τρικάλων με την εντολή να το προστατεύει εναντίον των ληστών.»⁴⁸ «Ο μόνος Έλληνας οπλαρχηγός, στον οποίο ο Αλή πασάς εξακολουθεί να έχει εμπιστοσύνη είναι ο Θύμιος Μπλαχάβας, αρματολός των Χασίων (…). Το σώμα του Θύμιου Μπλαχάβα και των αδελφών του, που αποτελούνταν από 60 περίπου μέλη, εξακολουθούσε να μισθοδοτείται από το βιλαέτι των Τρι­κάλων με την εντολή να το προστατεύει εναντίον των ληστών.»⁴⁹

1806: Επαναστατικές κινήσεις αρματολών και φυγή στα νησιά

«Συγχρόνως δέ, προτροπῇ καὶ ἐνεργείᾳ τοῦ (Ἰωάννου) Καποδιστρίου, οἱ ἐν Λευκάδι τέως ὑποθαλπόμενοι ἀρματολοὶ ἐξελθόντες εἰς τὴν Στερεὰν καὶ ἑνωθέντες μετ’ ἄλλων κλεπτῶν, ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ Κατσαντώνη καὶ τοῦ Κίτσου Μπότσαρη διέτρεχον τὴν Ἤπειρον, Ἀκαρανίαν, καὶ Θεσσαλίαν, καὶ εἰς συνεχεῖς μάχας κατέφθειραν τοὺς στρατοὺς τοῦ Ἀλῆ πασᾶ.»⁵⁰

«Ο ατρόμητος Κατσαντώνης», πίνακας του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ

Οι Έλληνες Κλεφταρματολοί Κατσαντώνης, Κίτσος Μπότσαρης κ.ά. εισχωρούν στην Αιτωλοακαρνανία ως τον Κλινοβό⁵¹ και νικούν ένα μεγάλο σώμα⁵² από Αλβανούς τού Αλή πασά, με το οποίο είχε συνεκστρατεύσει και ο αρματολός του Ασπροποτάμου —και πατέρας του Νικολού— Ευθύμιος Στορνάρης, ο οποίος είχε «κυρηχθῇ ἐχθρὸς καὶ πολέμιος τούτου (του Κίτσου Μπότσαρη), ὀλίγον ἔλειψε νὰ τὸν χάσουν ἀπὸ μίαν πληγὴν καιρίαν, τὴν ὁποίαν ἔλαβεν εἰς τὴν μάχην ταύτην διὰ βραβεῖον.»⁵³

Ταυτόχρονα οι Κλεφταρματολοί του Ολύμπου με επικεφαλής τον Νικοτσάρα και τους Λαζαίους διώχνουν τους Αλβανούς ντερβεναγάδες από τις ορεινές θέσεις τους και τις γύρω παρολύμπιες περιοχές.⁵⁴

Ακολούθησε όμως ανακωχή στον πόλεμο μεταξύ Ρώσων και Τούρκων, που ευνόησε τον Αλή πασά, ο οποίος αναγκάζει τους Κλεφταρματολούς να καταφύγουν στις Σποράδες ζητώντας τη βοήθεια του Σενιάβιν.⁵⁵

«Ἀλλὰ τί ἀκολούθησεν; Μόλις εἰς τὸν Ὄλυμπον ἀναπέταξαν τὰς σημαίας, καὶ συνεννοημένοι ὁ Κατζιαντώνης καὶ Κίτζιος Βότζιαρης νὰ κινηθοῦν ἀπὸ τὰ μέρη τῆς Ἀκαρνανίας, ἐνῷ ὁ Κίτζιος μὲ ἕως 500 φθάσας εἰς Κλινοβὸν ἔφερεν τὴν ἧτταν εἰς ἓν σῶμα Ἀλβανῶν περίπου 5 χιλιάδων⁵⁶ καὶ εἰς τὸν Εὐθύμιον Στορνάρην, ὅστις ἐπῆγεν βοηθός των,⁵⁷ καὶ ὁ Νῖκος μὲ τοὺς λοιποὺς ἐδίωκον ἀπὸ τὰς ὀρεινὰς ἐπαρχίας ὅλους τοὺς Ἀλβανούς, ὀλίγον διαρκέσασα ἡ φωνὴ τοῦ ἄνωθεν πολέμου καὶ διαδεχθεῖσα αὐτὴν πάλιν ἐκείνη τῆς ἀνακωχῆς, περὶ τὸν Αὔγου­στον, συντρέχουσα τὸν Ἀλῆ πασᾶν, εἰδοποιηθέντες οὗτοι νὰ ἀποσυρθοῦν καὶ σταματήσαντες τὸ κίνημα,⁵⁸ ἀμέσως ὁ Ἀλῆ πασᾶς, λαβὼν ἀφορμὴν ἀπὸ τὸ κίνημα τῶν μερικῶν νὰ καταστρέψῃ ὅλους, ἔστρεψε τὴν προσοχήν του ὅλην μὲ τὰς δυ­νάμεις του εἰς ὅλας τὰς ἐπαρχίας. Μὴ δυνάμενοι πλέον οὗτοι οὔτε νὰ τὸν ἐμπιστευθοῦν καὶ νὰ ὑποταχθοῦν, οὔτε νὰ ἀντισταθοῦν, οὔτε λησταὶ νὰ γίνουν, ἄλλοι ὑποχωροῦντες μὲ πόλεμον, ἄλλοι χωρίς· οἱ μὲν ἀπὸ τὸν Ὄλυμπον πρὸς τὰς βορείους Σποράδας νήσους, Σκιάθον καὶ λοιπάς, μὲ τὸν Νῖκον Τζιάραν, Λαζαίους καὶ λοιποὺς νὰ εὕρουν τὸν Σινέβην νὰ ζητήσουν βοήθειαν.»⁵⁹

«Ὀλίγον πρὸ τῆς ἐλεύσεως τοῦ ῥωσικοῦ στόλου ὁ ἄγριος τῶν Ἰωαννίνων σατράπης, κύριος ἤδη ὢν τῆς Ἠπείρου, Στερεᾶς Ἑλλάδος, Πελοποννήσου, καὶ Θεσσαλίας, παντοιοτρόπως προσεπάθησεν ἵνα καταστρέψῃ καὶ τὴν ἐν Ὀλύμπῳ φωλεὰν τοῦ ἑλληνισμοῦ, παραλύοντος διὰ τῆς καρτερικῆς αὐτοῦ ἀντιστάσεως τὰ σχέδια τοῦ νέου ἐκείνου Φαλάριδος. Τὴν Θεσσαλίαν εἶχον κατακλύσει στίφη ἀγρίων Ἀλβανῶν, οἵτινες μετὰ τῆς συνήθους βαρβαρότητας διήρπαξον καὶ κατέφθειρον πᾶν τὸ ἑλληνικόν. Ἀλλ’ οἱ φιλοπόλεμοι τοῦ Ὀλυμπου ἀρματολοὶ διὰ τοῦ πυρὸς καὶ τοῦ σιδήρου ἀντέκρουσαν τοὺς λῃστὰς τούτους, καὶ τὴν ἐπῃρμένην τοῦ Ἀλῆ ὀφρὺν κατέῤῥιψαν.»⁶⁰

1806: Σύσκεψη στην μονή Ολυμπιώτισσας

Ο Νικοτσάρας συγκάλεσε στην μονή Παναγίας της Ολυμπιώτισσας σύνοδο Κλεφταρματολών, στην οποία μετείχαν ο παπα–Θύμιος Βλαχάβας, ο Γιάννης Σταθάς, ο Καζαβέρνης, «καὶ ἄλλοι ἐκ τῶν τότε ἐπισημοτέρων πολεμιστῶν». Η σύνοδος «ἀπεφάσισεν ἵνα ἐκδικηθῇ τὸν Ἀλῆν διὰ πρωτακούστου ἴσως πραξικοπήματος»: οι μετέχοντες κλεφταρματολοί, μεταξύ των οποίων και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, κατήρτισαν στολίσκο πλοίων με μαύρα πανιά και ναυτικούς με μαύρα ρούχα, με έδρα τις Σποράδες, και με σημαία τους μια κυανόλευκη σαν τη σημερινή ελληνική ναυτική. Μάλιστα, οι Τούρκοι και χριστιανοί κάτοικοι διαμαρτυρήθηκαν στην Υψηλή Πύλη πως ο Αλή πασάς είναι ανίκανος να διατηρήσει την ησυχία και ειρήνη των περιοχών!

Νικοτσάρας

«Εἰς τὴν ἱστορικὴν συνέλευσιν τῶν ἀρματολῶν εἰς τὸ Μοναστῆρι τῆς Παναγίας, ἐπὶ τοῦ Ὀλύμπου, εἶχον παρευρεθῇ ὁ παπα–Θύμιος Βλαχάβας, ὁ Γιάννης τοῦ Σταθᾶ, ὁ Καζαβέρνης, ὁ Νικοτσάρας καὶ ἄλλοι ἐκ τῶν τότε ἐπισημοτέρων πολεμιστῶν. Ἡ σύσκεψις κατόπιν ἐπανελήφθη εἰς τὴν Σκίαθον.»⁶¹ «Κατὰ τὴν σύσκεψιν τῶν ἀρματολῶν εἰς τὸ Μοναστῆρι τῆς Παναγίας ἐπὶ τοῦ Ὀλύμπου (…) ληφθεισῶν ὑπ’ ὄψιν τῶν δυσχερειῶν, ἃς ἐπαρουσίαζεν ὁ κατὰ ξηρὰν ἀγών, ἀπεφασίσθη καὶ κατηρτίσθη στόλος ἀπὸ πολλὰ πλοῖα. Διῃρέθησαν αὐτὰ εἰς ἑπτὰ μοίρας. Προσῆλθε καὶ ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης μὲ τὸ πλοῖον του. Τὰ πλοῖα αὐτὰ ἦσαν μαῦρα. Λέγουν ὅτι καὶ τὰ πανιά των ἦσαν μαῦρα καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ Κυβερνῆται των —τοὐλά­χιστον διὰ τὸν Σταθᾶ εἶναι βέβαιον— λέγουν ὅτι φοροῦσαν κατάμαυρα. Μερικὰ ὀνόματα τῶν πλοίων αὐτῶν εἶναι γνωστά: “Ἄσπρη θάλασσα, Βάλτος, Κασσάνδρα, Μοριᾶς, Ὄλυμπος, Ῥούμελη, Σκίαθος.” Ἀρχηγὸς τοῦ στόλου γίνεται ὁ Σταθᾶς καὶ ὑπαρχηγὸς ὁ Νικοτσάρας. (…) Ἡ σημαία των ἦτο κυανό­λευκος, ὅπως ἡ σημερινή μας ἡ ναυτική.»⁶²

«Ὁ τελευταῖος (δηλαδή ο Νικοτσάρας) μετὰ τῶν ὑπ’ αὐτὸν ἀρματολῶν τὸν κλεπτικὸν ἀσπαθεὶς βίον ἤρχισε νὰ διατρέχῃ τὴν Θεσσαλίαν, τὰ πάντα φθείρων καὶ ἀπολύων. Ἐπὶ τέλους δὲ συγκροτήσας ἐν τῷ ἐπὶ τοῦ Ὀλύμπου μονυδρίῳ τῆς Παναγίας σύνοδον ἀπεφάσισεν ἵνα ἐκδικηθῇ τὸν Ἀλῆν διὰ πρωτακούστου ἴσως πραξικοπήματος. Ὄθεν καταρτίσας ἐν Πλαταμῶνι στολίσκον, καὶ ἀπὸ τρομεροῦ ἀρματολοῦ εἰς τὸν τρομερώτερον τῶν καταδρομέων μετασχηματισθείς, διὰ συνεχῶν ἀποβάσεων παρηνόχλει τὰ παράλια τῆς Θεσσαλίας, ἐξαναγκάζων τοὺς κατοίκους, χριστιανοὺς καὶ Τούρκους ἵνα στείλωσιν ἐπιτροπὴν εἰς Κωνσταντι­νούπολιν καὶ προσκλαυθῶσιν εἰς τὸν σουλτάνον κατὰ τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, ὡς ἀνικάνου νὰ διατήρησῃ τὴν ἡσυχίαν τῶν ὑπὸ τὴν κυβέρνησίν του τόπων. Ναύλοχον δ’ ἔχων ὁ Νικοτσάρας τὰς νήσους Σκίαθον καὶ Σκόπελον ἤρξατο ἵνα συλλαμβάνῃ καὶ πᾶν διερχόμενον πλοῖον, μέχρι τοῦ Ἑλλησπόντου ἐκτείνων τὰς πειρατικὰς αὐτοῦ ἐκδρομάς, καὶ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς τοῦ Ἀλῆ ἐπιῤῥίπτων πᾶσαν τὴν εὐθύνην.»⁶³

1806: Ακρίβεια

Φυσικό επόμενο είναι να παρατηρηθεί, εκτός της μεγάλης αναστάτωσης και αναταραχής στα μέρη όπου συνέβαιναν τα γεγονότα αυτά, και μεγάλη ακρίβεια: «Ἐδὼ κάνω ἐνθύμηση ὅταν ἔγινεν ἡ ἀκρίβεια, εἰς τὸν καιρὸν τοῦ Ἀσλᾶν μπέη εἰς τοὺς 1806, ὅπου ἦταν μεγάλη δυστυχία, ὅπου ἐπήγαινεν τὸ γέννημα γρόσια 50 καὶ δὲν ηὕρισκες πουθινὰ νὰ ἀγοράσῃς.»⁶⁴

⋯Συνεχίζεται⋯

Βιβλιογραφία

1. Fauriel 1824: Claude Charles Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, recueillis et publiés, avec une traduction française, des éclaircissements et des notes, τ.1, Chants historiques, Παρίσι 1824, σελ. 447.
2. Leake 2000.38: Leake William Martin, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1809–1810. Φανάρι, Ποτάμια της Θεσσαλίας, Πύργος, Καππάς, Μαυρομάτι, Γελάνθη, Μουζάκι, Πόρτα, Πόρτα Παναγιά, Τρίκαλα. Ομηρική γεωγραφία της Θεσσαλίας. Καλαμπάκα, Μετέωρα, Μπλαχάβας, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 38 (2000) 144–172.
3. Pouqueville 1820β: François Pouqueville, Voyage en Grèce, τ. Βʹ, εκδ. Chez Firmin Didot, Père et Fils, Παρίσι 1820, σελ. 624.
4. Αραβαντινός 1856α–β (Ήπειρος): Αραβαντινός Σπυρίδων, Χρονογραφία τῆς Ἠπείρου, τῶν τε ὁμόρων ἑλληνικῶν καὶ ἰλλυρικῶν χωρῶν διατρέχουσα κατὰ σειρὰν τὰ ἐν αὐταῖς συμβάντα ἀπὸ τοῦ σωτηρίου ἔτους μέχρι τοῦ 1854, ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστοῦ, ἐν Ἀθήναις 1856, τ. 1, σελ. ιϛʹ+416, τ. 2, σελ. 428.
5. Βακαλόπουλος Δ 1973: Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δʹ, Τουρκοκρατία (1669–1812): Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του γένους, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 847.
6. Βακαλόπουλος 1986 (Αρματολίκια, Βλαχάβας): Βακαλόπουλος Απόστολος, Νέα στοιχεία για τα ελληνικά αρματολίκια και για την επανάσταση του Θύμιου Μπλαχάβα στα 1808, Τρικαλινά, 6, 1986, σελ. 59–82.⁶⁵
7. Βέης 1907 (Σύνταγμα): Βέης Νικόλαος, Σύνταγμα ἐπιγραφικῶν μνημείων Μετεώρων καὶ τῆς πέριξ χώρας μετὰ σχετικῶν ἀρχαιολογημάτων, Βυζαντίς, 1 (1909) 557–626.
8. Βέης 1909 (Συμβολή): Νίκος Βέης, Συμβολή εις την ιστορίαν των μονών των Μετεώρων, Βυζαντίς 1 (1909) 191–332.
9. Βέης 1988 (Μεταμορφώσεως): Βέης Νικόλαος, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ. Αʹ: τα χειρόγραφα της Μονής Μεταμορφώσεως, προλεγόμενα–προσθήκες: Λέανδρος Βρανούσης, Δημήτριος Σοφιανός, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα ²1998, σελ. 783 (+εικόνες).
10. Βερνίκος 2017: Νικόλας Βερνίκος, Ένα επαναστατικό σχέδιο των Ελλήνων της Ηπείρου Θεσσαλίας και Μακεδονίας 1806–1807 και η ανταρσία του Θύμιου Βλαχάβα το 1808, Archive (ISSN 2654–2366), 13 (2017), 22–81.
11. Βλιώρας 2017 (Μονές): Βλιώρας Σπυρίδων, Μετεωρίτικες μονές: συμβολή στον απαιτούμενο και ευκταίο διάλογο, εφ. Τα Μετέωρα, 26/5/2017, 2/6/2017 & 9/6/2017. (www.academia.edu/33262144, σελ. 31)
12. Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό): Βλιώρας Σπυρίδων, Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι. Η συμβολή των μελών της οικογένειας Καλαμπάκα στην ανακαίνιση και αγιογράφηση των ιερών ναών και ναϋδρίων της Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 12, 19, 26 Ιουλίου & 2 Αυγούστου 2019. (https://www.academia.edu/39768711, σελ. 72)
13. Βλιώρας 2020.07 (Ρουξιόρι): Βλιώρας Σπυρίδων, Τρεις διαλυμένοι οικισμοί κοντά στο χωριό Καστράκι Καλαμπάκας: Ρουξιόρι, Τριστιανός, Ρίγκλαβο, ανάτυπο από το Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 78, 2020, https://www.academia.edu/40959690, σελ. 152.
14. Βλιώρας 2021 (Ετυμολογικά): Σπυρίδων Βλιώρας, «Ετυμολογικές τοπωνυμικές περιπλανήσεις», εφ. Τα Μετέωρα, 05 & 19.02.2021, https://www.academia.edu/45027724, σελ. 34.
15. Βλιώρας 2021 (Μεϊντάνης): Σπυρίδων Βλιώρας, «Πάνος Μεϊντάνης: Ο πρόδρομος επαναστάτης», εφ. Τα Μετέωρα, 26.03.2021, https://www.academia.edu/45595344, σελ. 13.
16. Γεωργιάδης 1880: Γεωργιάδης Νικόλαος, Θεσσαλία, Εκ του Τυπογραφείου Ερμού, Αθήνα 1880, σελ. 352.
17. Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές): Νικόλαος Γιαννούλης, Θεσσαλοί Αγωνιστές του 1821, Αθήνα 1980, σελ. 303.
18. Δημητρακόπουλος 1998: Δημητρακόπουλος Σοφοκλής, Ιστορία και δημοτικό τραγούδι, εκδ. Παρουσία, Αθήνα ³1998, σελ. 375.
19. Ζήσης 2005 (Βλαχάβας): Ζήσης Χρυσόστομος, Ο θρυλικός πρωταρματολός Παπα–Θύμιος Βλαχάβας, στο Η Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία της, πρακτικά Βʹ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, επιμέλεια Γρηγόρης Σταγέας, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα 2005, σελ. 545–580.
20. Ιστορία ΙΑ 1975: Ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669–1821): Τουρκοκρατία, λατινοκρατία, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, ISBN: 978–960–213–107–7, σελ. 488.
21. Καμπούρογλου, Αρματολοί: Δημήτριος Καμπούρογλου, Ἀρματολοὶ καὶ κλέφτες (1453–1821), εκδ. Άγκυρα, Αθήνα, σελ. 108.
22. Κασομούλης Α: Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821–1833, εισαγωγή και σημειώσεις: Γιάννης Βλαχογιάννης, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, τ. 1, Αθήνα 1939, σελ. 553.
23. Κώνστας 1961: Κ. Σ. Κώνστας, «Κοσμάς ο Αιτωλός και Ορλωφικά», Νέα Εστία, 811 (15.04.1961), 525–528.
24. Μιχαηλάρης 2000: Παναγιώτης Μιχαηλάρης, «Η ανταρσία του Θύμιου Βλαχάβα κατά του Αλή πασά», εφ. Τα Νέα, 19/9/2000 & 20/9/2000.
25. Μπουντούρη 2018 (Κοσμάς): Σοφία Μπουντούρη, Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στη συνείδηση και την πίστη των κατοίκων του νομού Τρικάλων, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 163.
26. Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα): Γεώργιος Μπουρλής, Βλαχάβα Καλαμπάκας. Ιστορική και λαογραφική προσέγγιση, εκδ. Ηλιάδη, Θεσσαλονίκη 2010, ISBN 978–960–931588–3, σελ. 658.
27. Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι): Νημάς Θεόδωρος, «Νεότερα στοιχεία για την ηρωική οικογένεια των Βλαχαβαίων», Τρικαλινά, 1 (1981), 139–157.
28. Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας): Παπακωνσταντίνου Θωμάς, Το προεπαναστατικό κίνημα του παπα–Ευθυμίου Βλαχάβα στη Θεσσαλία (1807–1809) και οι ξένοι ιστορικοί–περιηγητές, εκδ. Όλυμπος, Αθήνα 1998, ISBN 960-90987-1-1, σελ. 91.
29. Πολίτης 1981 (Κλέφτικα): Αλέξης Πολίτης (επιμέλεια), Το δημοτικό τραγούδι. Τα Κλέφτικα, Αθήνα 1981, ISBN-13 978-960-05-0896-3, σελ. 160.
30. Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς): Κωνσταντίνος Σάθας, Τουρκοκρατουμένη Ἑλλάς: ἱστορικὸν δοκίμιον περὶ τῶν πρὸς ἀποτίναξιν τοῦ Ὀθωμανικοῦ ζυγοῦ ἐπαναστάσεων τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους (1453–1821), ἐκ τῆς Τυπογραφίας τῶν τέκνων Ἀνδρέου Κορομηλᾶ, Αθήνα 1869, σελ. 666.
31. Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις): Κώστας Σπα­νός, Θεσσαλικές Ενθυμήσεις 1404–1881, τ. βʹ, 1800–1881, Λάρισα 2014.
32. Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁: Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1800–1810. Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, Εκκλησία και οικονομι­κή ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά, τ. Γ₁ʹ, Αθήνα ²1985, σελ. 582.
33. Τζιόλας 2020: Αλέξανδρος Τζιόλας, «Άνοιξη 1806. Η μεγάλη συνάντηση: Το γεύμα στον François‌ ‌Pouqueville‌ από τον καπεταν–Βλαχάβα», Εθνικά Πάρκα στην Ελλάδα και τον κόσμο, 3 (Απρίλιος 2020) 11–14.
34. Τσοποτός 1912: Τσοποτός Δημήτριος, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Βόλος 1912 (²1974), σελ. 273.

Υποσημειώσεις

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!