Ο Νικολός Στορνάρης και η Επανάσταση εναντίον των Τούρκων στον Ασπροπόταμο (5 Ιουλίου 1821)

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

http://www.vlioras.gr/1821/Stornaris.html

(Η πλήρης εκδοχή του κειμένου θα δημοσιευτεί σε βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς…)

Λίγο πριν από την 25^η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού).

Θα συνεχίσουμε με τον Νικολό Στορνάρη και την Επανάσταση εναντίον των Τούρκων στον Ασπροπόταμο (5 Ιουλίου 1821) (αʹ μέρος)…

1^ο μέρος: Εισαγωγή

Ασπροπόταμος

Περιοχή Ασπροποτάμου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Ασπροπόταμος⁰¹ λέγεται ο άνω ρους του ποταμού Αχελώου, από τις πηγές του βορειοανατολικά του χωριού Χαλίκι μέχρι και το χωριό Μιρόκοβο (σημερινό Μυρόφυλλο), όπου βρίσκονται τα σύνορα του νομού Τρικάλων (39°21’22.8″N 21°22’52.5″E).

Η λέξη Άσπρος ως όνομα ποταμού πρωτοαπαντά σε κείμενο του Κωνσταντίνου Ζʹ Πορφυρογέννητου (10^ος αιώνας) για παραπόταμο του Δούναβη.⁰² Ο άνω ρους του Αχελώου ονομάζεται Ασπροπόταμος ή Λευκοπόταμος ήδη από τον ιϛʹ αιώνα,⁰³ ενώ η γύρω απ’ αυτόν περιοχή ονομάζεται Ασπροπόταμο (ουδέτερο) ή Ασπροπόταμος (αρσενικό).

«Ἐπὶ τῶν πλευρῶν τῆς Πίνδου ἡ χώρα τῶν Τυμφαίων καὶ τῶν Αἰθίκων (…). Ἡ χώρα αὕτη κατοικεῖται σήμερον ὑπὸ Βλάχων, τῶν καλουμένων Ἀσπροποταμιτῶν, καθότι μέρος τῆς γῆς αὐτῶν διαῤῥέεται ὑπὸ τοῦ ἄνω ῥοῦ τοῦ Ἀχελώου (Ἀσπροποτάμου).»⁰⁴

Η περιοχή του Ασπροποτάμου, με περίμετρο περίπου 155 χιλιόμετρα και έκταση περίπου 1500 τετραγωνικά χιλιόμετρα, —που κατά την αρχαιότητα κατοικούταν από Τυμφαίους, Αίθικες, Αθαμάνες κ.ά.— οριοθετείται στα ανατολικά από τον Πηνειό και τον Κόζιακα, βόρεια από τον Ζυγό μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας, δυτικά από τα Αθαμανικά όρη ή Τζουμέρκα και νότια από τα σημερινά σύνορα του νομού Τρικάλων και τον Πορταϊκό ποταμό.⁰⁵

Περιοχή Ασπροποτάμου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

«Στην εποχή της Επανάστασης τ’ Ασπροπόταμο αποτελούσαν 67 χωριά, χωρισμένα, σε τρεις μεγάλες περιοχές: 1)Στα Παλιοχώρια με μεγαλύτερο χωριό τα Στουρναραίικα 2)Στα Ξυλοχώρια με μεγαλύτερο χωριό την Ελάτη και 3)στα Βλαχοχώρια με σημαντικότερα χωριά το Γαρδίκι, την Κρανιά, το Χαλίκι, την Καστανιά, το Περτούλι και το Νεραϊδοχώρι.»⁰⁶

«Σ’ όλη την έκταση του Ασπροπόταμου δημιουργήθηκαν πολλά χωριά, μικρά και μεγάλα, όπως η Πόρτα Παναγιά, το χωριό Βυτουμάς, η Πρεβέντα, το Αϊβάνι, ο Κλινοβός, το Βετερνίκο, το Περτούλι, η Μουτσιάρα κλπ. Όλα αυτά τα χωριά διακρίνονταν για την οικονομική τους ανθηρότητα κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, πράγμα που φαίνεται καθαρά και από τον Κώδικα Τρίκκης.»⁰⁷

Περιοχή Ασπροποτάμου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Πλούσιοι έμποροι, συνεργασία με τους κατακτητές

Σε πολλά ασπροποταμίτικα χωριά ανθούσε το εμπόριο υφαντών και άλλων προϊόντων, κι έτσι «δημιουργήθηκαν πολλοί πλούσιοι Ασπροποταμίτες, που έπειτα έγιναν και οι χρηματοδότες της εξέγερσης στα μέρη αυτά του Ασπροπόταμου, όπως ο Αδάμης Περγωτής από την Πίρα, ο παπ–Αθανάσιος Οικονόμου από τον Κλινοβό και προπαντός η γνωστή και μεγάλη οικογένεια των Χατζηπετραίων από το χωριό Βετερνίκο, που είχε εμπορικες σχέσεις και με τον τότε γνωστό τραπεζίτη των Σερρών Εμμανουήλ Παπά, που αργότερα ξεσήκωσε τη Χαλκιδική και το Άγιο Όρος, και άλλοι πολλοί. Μια τέτοια εμπορική άνθηση θα είχε ασφαλώς στο νου του και ο γνωστός Γάλλος διπλωμάτης Μπωζούρ για να γράφει:»⁰⁸ «Στις κυριότερες περιοχές της Ελλάδας και προπάντων στα βουνά της Θεσσαλίας, συναντάει κανείς πλήθος ολόκληρο από παλιούς εμπόρους, που τραγανίζουν θλιβερά στα ελληνικά χωριά, μακριά από τα βλέμματα των Μπέηδων, μια λαμπρή περιουσία, που την απέκτησαν στη Ρωσία και τη Γερμανία».⁰⁹

«Έτσι, με τα μέτρα της τότε εποχής, το Ασπροπόταμο εθεωρείτο πλούσια περιοχή, με τις κατοικίες του, τα κοπάδια, τις βιοτεχνίες, το εμπόριο. Για όλα όμως αυτά χρειάζονταν και η συγκατάθεση του Τούρκου κατακτητή, γιατί η κτηνοτροφία τον χειμώνα είχε ανάγκη από χειμαδιά, που βρίσκονταν στον κάμπο, που τον ήλεγχε ο κατακτητής, το δε εμπόριο είχε ανάγκη από ησυχία και ασφάλεια, για να προκόψει. Όλα αυτά αποτέλεσαν και το μέσο πιέσεως των Τούρκων προς τους αρματολούς και τους προεστούς του Ασπροποτάμου και τους ανάγκαζαν να καταφεύγουν σε διπλωματικούς χειρισμούς, καμιά φορά δε και στα λεγόμενα “καπάκια“,¹⁰ για να σώζουν κάθε τόσο την κατάσταση και για να μπορέσουν να επιζήσουν. Σ’ αυτούς τους ελιγμούς αριστοτέχνες αποδείχτηκαν οι Στορναραίοι και οι Χατζηπετραίοι, που όλα όμως αυτά αργότερα δεν τους εμπόδισαν να γίνουν αρχηγοί της Επαναστάσεως στο Ασπροπόταμο και, μετά την αποτυχία τής εκεί επαναστάσεως, να συνεχίσουν τον αγώνα στη νοτιότερη Ελλάδα.»¹¹

Αρματολίκι

«Προεπαναστατικά ήταν αρματολίκι, που αργότερα ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων το χώρισε σε δυο μέρη με αρματολούς τον Ευθύμιο Στορνάρη, με έδρα το χωριό Κούτσιανα¹² (Πόρτα κόλι) και Γρηγόρη Λιακατά, γαμπρό του Στορνάρη, με έδρα το χωριό Κλινοβό (Κλινοβό κόλι).»¹³

Κούτσενα.

«Πρωτεύουσα του Αρματολικιού ήταν τα Κούτσιανα¹⁵ (τώρα Στουρναραίικα), τόπος καταγωγής των Στορναραίων, αντίκρυ και έξω από τον αυλώνα Πόρτες, που χωρίζει τα αρματολίκια Άγραφα και Ασπροπόταμο.»¹⁶

«Περιηγούμενος τὰ ἀπότομα λιθάρια καὶ βουνά, ὅλα αὐτά, τοὺς φάραγγας, τὲς σπηλιές, τὰ στενὰ καὶ τὰ ὡραῖα καὶ ἄπειρα νερὰ καὶ δάση, εἶπα ὅτι ἡ ἐλευθερία ἀληθῶς ἐνυπάρχει ἀφ’ ἑαυτῆς της εἰς ἐκεῖνα τὰ μέρη, διότι τοιαύτας χάριτας δὲν εἶχαν ὅσα βουνὰ ἀπέρασα καὶ εἶδα ἕως τότες, ἢ τουλάχιστον ὅτι δὲν τὰ διέτρεξα λεπτομερῶς.»¹⁷

Πάνος Μεϊντάνης

Σύμφωνα με χειρόγραφο που υπήρχε στη μονή Αγίων Αποστόλων Κλινοβού πρώτος αρματολός στον Ασπροπόταμο ήταν ο Πάνος Μεϊντάνης, που είδαμε πρώτο στην σειρά αυτή των δημοσιεύσεών μας.¹⁹

Λάπας

Μετά από τη δολοφονία του Μεϊντάνη, το αρματολίκι πέρασε στον Λάπα,²⁰ πρωτοπαλίκαρο του Ζίδρου.²¹ Ο Λάπας,²² που καταγόταν από το Λιτόχωρο Ολύμπου, όταν αποχωρίστηκε από τον Ζίδρο, σχημάτισε δικό του σώμα Κλεφτών μαζί με τον συνεργάτη του Τρίψα. Κατά την περίοδο των Ορλωφικών επαναστάτησε με άλλους κλεφταρματολούς εναντίον των Τούρκων.²³ Μετά από την αποτυχημένη προσπάθεια, κατέφυγε στον Ασπροπόταμο:²⁴ «κατὰ τὰ Ὀρλωφικά, καταδιωχθεὶς ἀπὸ τὰ τουρκικὰ καταδιωκτικὰ ἀποσπάσματα τῶν Τρικάλων, κατέφυγεν εἰς τὸν Ἀσπροπόταμον, ἐπιδείξας τοιαύτην δραστηριότητα κατὰ τῶν Τούρκων, ὥστε δι’ ἐκδοθέντος σουλτανικοῦ φιρμανίου διετάχθησαν αἱ τουρκικαὶ ἀρχαὶ Ἰωαννίνων καὶ Τρικάλων νὰ προσκομίσουν τὸν Λάπαν εἰς Κωνσταντινούπολιν ζῶντα ἢ νεκρόν.»²⁵

Έπειτα από προδοσία²⁶ εξαιτίας του σουλτανικού φιρμανίου ο Λάπας συνελήφθη, ελευθερώθηκε όμως από τους Σουλιώτες Λάμπρο Γούση και Γιώργο Μπότσαρη,²⁷ ενώ κατά την απελευθέρωση σκοτώθηκε ο Τρίψας.

Χωριό Δραμίζι / Κοτρόνι.

Στα 1785 σχημάτισε εκ νέου κλέφτικο σώμα 150 ανδρών και συνέχισε την αντιτουρκική δράση του στον Ασπροπόταμο. Οι Τούρκοι τον περικύκλωσαν κοντά στο χωριό Δραμίζι²⁹ του Κόζιακα κι έπειτα από πολύωρη μάχη τον σκότωσαν, ενώ κατόρθωσαν να γλυτώσουν ο γερο–Στρογγύλης και ο γερο–Στορνάρης.³⁰

Γερο–Στρογγύλης, γερο–Στορνάρης

Μετά από τον φόνο του Λάπα, το αρματολίκι πέρασε στα χέρια κάποιου συγγενή του Λάπα, του Γώγου (;)³¹ Στρογγύλη.³² Αυτός όμως το μεταβίβασε στον Νικόλαο (;)³³ Στορνάρη, στον οποίον απονεμήθηκε με επισημότητα ο τίτλος του αρματολού Ασπροποτάμου, του δόθηκε δηλαδή ο μουρασελές.³⁴ Μέχρι στα 1800 που πέθανε, ο Νικόλαος (;) γερο–Στορνάρης βρισκόταν σε σύμπνοια³⁵ με τον κοτζάμπαση του Ασπροποτάμου (Χριστόδουλο;) γερο–Χατζηπέτρο (πατέρα του Γούσιου και παππού του Χριστόδουλου). Αυτή η σύμπνοια όμως στις σχέσεις προεστών και αρματολών συνεχίστηκε με δυσκολία στους άμεσους απογόνους τους και σχεδόν εξέλιπε αργότερα.³⁶

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό πως ο γερο–Στορνάρης δεν αντικαταστάθηκε από τον Αλή πασά³⁷ την περίοδο που εκείνος εκδίωκε, σκότωνε ή αντικαθιστούσε διάφορους άλλους αρματολούς ή προεστούς,³⁸ πράγμα που σημαίνει ότι η μεταξύ τους συνεργασία ήταν αγαστή.

«Φονευθεὶς ὁ Λάπας, κατὰ τοὺς κανόνας τῶν Ἀρματολῶν τὸ Καπιτανάτο ἀνῆκε εἰς τὸν γερο–Στρογγύλην ὡς στενότερο συγγενὴ τούτου, καὶ ὅλοι οἱ ὀπαδοί του τὸ ἔδιδαν μὲ εὐχαρίστησιν· ὁ Στρογγύλης ὅμως ἀπηυδισμένος ἀπὸ τὰ ἆθλα, καθιέρωσεν τὸ Καπιτανάτο τοῦτο εἰς τὸν συγγενῆ του γερο–Στορνάρην, ὅστις, σύμφωνος μὲ τὰς διαθέσεις τοῦ τότε ἐπισήμου προεστῶτος τῆς ἐπαρχίας Ἀσπροποτάμου, ἔχοντος ἐπίῤῥροιαν εἰς τοὺς ὀθωμανούς, λαβὼν τὸν μουρασελὲν καὶ ὑπανδρευθείς, εἰς ὅλας τὰς περιστάσεις ὁδηγούμενος ἀπὸ τὸν Χατζηπέτρο καὶ ἀποφεύγων νὰ δίδῃ ἀφορμὰς δυσαρεσκείας, νὰ σύρῃ τὴν ὀργὴν τῶν Ὀθωμανῶν, ταπεινὸς εἰς τὸν χαρακτῆρα, διαρκέσας καὶ μετὰ τὸν διορισμὸν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ³⁹ ὡς τοιοῦτος ἀρκετοὺς χρόνους. Ἀποθανὼν κατὰ τὸ 1800, ἄφησεν τρεῖς υἱοὺς καὶ ἓν πλῆθος ἐγγόνους, ἐκ τῶν ὁποίων, ἀπὸ μὲν τοὺς υἱούς του ἐδιακρίθη ὁ καπιτανεύσας Εὐθύμιος.»⁴⁰

«Συνακμάζων ὁ γερο–Στορνάρης με τὸν Χατζηπέτρον, ὡς ἐκ συμφωνίας νὰ συζήσουν εἰρηνικῶς καὶ εἰς τὸν ἄλλον κόσμον, ἀποθανὼν οὗτος καὶ μετ’ ὀλίγον καὶ ὁ Χατζηπέτρος, τὰ τέκνα αὐτῶν ἢ ἐκ τῆς ἀντιζηλίας ἢ ἐκ τῆς ἀνατροφῆς μὴ δυνάμενοι νὰ ἐξακολουθήσουν νὰ φυλάττουν τὴν ἰδίαν σύμπνοιαν, ἐξώκειλον πολλάκις ἀπὸ τὸν ἀληθῆ δρόμον τῆς πολιτικῆς (τοῦ να πολιτεύωνται τοὺς Τούρκους).»⁴¹

Ευθύμιος Στορνάρης

Ο Νικόλαος (;) γερο– Στορνάρης είχε τέσσερις⁴² γιους, τους Γεώργιο, Ζαρκαλή, Γιαννάκη και Ευθύμιο. Επειδή ο βενιαμίν ήταν ο δραστηριότερος περί τα στρατιωτικά, οι υπόλοιποι —«φιλόζωοι (φίλοι τῆς “καλοζωῆς”) καὶ φιλήσυχοι»,⁴³ κατά την ορολογία του Κασομούλη— συμφώνησαν να γίνει αυτός αρματολός Ασπροποτάμου μετά από τον θάνατο του πατέρας τους, γύρω στα 1800.

Ο Ευθύμιος «εἶχεν πέντε υἱούς: τὸν Νικόλαον, Στέριον, Κώσταν, Γεώργιον καὶ Μῆτρον.»⁴⁴

Ο Νικόλαος Κασομούλης, που όπως θα δοὐμε ήταν γραμματικός του Νικολού Στορνάρη και γνώριζε καλά πρόσωπα και καταστάσεις που αφορούσαν τους Στορναραίους, αναφέρει πως και ο τρόπος σκέψης και δράσης του Ευθυμίου Στορνάρη δεν ήταν σωστός και οι συμβουλές που δέχονταν από τους συγγενείς του δεν ήταν οι πρέπουσες, με αποτέλεσμα να διαχωρίζονται οι Στορναραίοι από τους υπόλοιπους αρματολούς (Χασίων κ.λπ.). «Ὄχι μόνον ἐδείχθησαν μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀρματολῶν ὡς ἄνανδροι, ἀλλὰ ἔδειξαν καὶ πολλάκις χαρακτῆρα ἐπιβλαβῆ εἰς τὰ κοινὰ πράγματα τῆς πατρίδος, εἰς διαφόρους περιστάσεις —καὶ ἐπὶ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Διότι ἀπομακρυνόμενοι ἀπὸ τοῦ νὰ συμμεθέξουν εἰς τὰς συμφορὰς τῶν λοιπῶν ἀρματολῶν, ὅταν ἐκείνων τὸ αἷμα ἐχύνετο ὡς ποταμός, καὶ σπρώχνοντες τὸν Εὐθύμιον μὲ τοὺς Τούρκους εἰς τὸ αἷμα.»⁴⁵

1806: Στο πλευρό του Αλή πασά εναντίον Ελλήνων κλεφταρματολών

Αλή πασάς.

Για παράδειγμα στα 1806, όπως είδαμε και στη μελέτη μας για τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα, «προτροπῇ καὶ ἐνεργείᾳ τοῦ (Ἰωάννου) Καποδιστρίου, οἱ ἐν Λευκάδι τέως ὑποθαλπόμενοι ἀρματολοὶ ἐξελθόντες εἰς τὴν Στερεὰν καὶ ἑνωθέντες μετ’ ἄλλων κλεπτῶν, ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ Κατσαντώνη καὶ τοῦ Κίτσου Μπότσαρη διέτρεχον τὴν Ἤπειρον, Ἀκαρανίαν, καὶ Θεσσαλίαν, καὶ εἰς συνεχεῖς μάχας κατέφθειραν τοὺς στρατοὺς τοῦ Ἀλῆ πασᾶ.»⁴⁶ «Οι Έλληνες Κλεφταρματολοί Κατσαντώνης, Κίτσος Μπότσαρης κ.ά. εισχωρούν στην Αιτωλοακαρνανία ως τον Κλινοβό⁴⁷ και νικούν ένα μεγάλο σώμα⁴⁸ από Αλβανούς τού Αλή πασά, με το οποίο είχε συνεκστρατεύσει και ο αρματολός του Ασπροποτάμου Ευθύμιος Στορνάρης, ο οποίος είχε “κηρυχθῆ ἐχθρὸς καὶ πολέμιος τούτου (του Κίτσου Μπότσαρη)· ὀλίγον ἔλειψε νὰ τὸν χάσουν ἀπὸ μίαν πληγὴν καιρίαν, τὴν ὁποίαν ἔλαβεν εἰς τὴν μάχην ταύτην διὰ βραβεῖον.”⁴⁹»⁵⁰

Ο Ευθύμιος Στορνάρης λοιπόν, πιστός στον Αλή πασά, εκστράτευσε στο πλευρό του εναντίον των άλλων αρματολών στον Κλινοβό Αιτωλοακαρνανίας και μάλιστα τραυματίστηκε σοβαρά σε μάχες που έγιναν.

«Τὶ ἀπόλαυσαν (εννοείται: οι Στορναραίοι); Φθονούμενοι ἀείποτε ἀπὸ τὸν Ἀλῆ πασᾶν διὰ τὸ εὐτυχὲς ἰδιωτικὸ στάδιον τῆς ζωῆς των, ἐχθρευμένοι μὲ τοὺς συντρόφους των ἀρματολούς, διότι δὲν ἐσυμμερίζοντο τὰς συμφοράς των, τὰ βάσανά των· ἐνοχλούμενοι ἀπὸ μὲν τὸν Ἀλῆ πασᾶν, διὰ τῶν μηχανοῤῥαφιῶν νὰ τοὺς ῥίψῃ, ἐνοχλούμενοι ἀδιακόπως ἀπὸ ληστάς, τοὺς ὁποίους ἐπίτηδες οἱ γείτονές των ἔπεμπον νὰ ταράττουν τὴν ἐπιθυμητὴν ἡσυχίαν των.»⁵¹

1808: Βλαχάβεια επανάσταση

Όπως είδαμε σε προηγούμενη δημοσίευσή μας⁵² το καλοκαίρι του 1807 είχε εκπονηθεί ένα γενικότερο επαναστατικό σχέδιο από Ρώσους, Γάλλους και Έλληνες, που προέβλεπε ξεσηκωμό ενός ευρύτατου τμήματος 47–48.000 ενόπλων από την Αλβανία και Μακεδονία μέχρι την Ρούμελη κι από την Αδριατική ως το Αιγαίο. «Στο σχέδιο καταγράφονται αναλυτικά οι περιοχές καθώς και ο αριθμός όσων θα μετείχαν από κάθε περιοχή με τα ονόματα των επικεφαλής τους, προεστών ή οπλαρχηγών.»⁵³

Σ’ αυτό διαβάζουμε σχετικά με τον Ασπροπόταμο: «Στην περιοχή του Μετσόβου, στον δρόμο που οδηγεί στα Τρίκαλα, τα χωριά Κουτσούφλιανη, Μαλακάσι, Κουκλαίοι,⁵⁴ Τζιουρεκάτα,⁵⁵ οι προεστοί Μετσοβίτης, Μήτρος, Μιχάλης του Χίου (;) και Κοντο(;)–Αποστόλης αναλαμβάνουν να φέρουν 1.000 άντρες. Από το Χαλίκι ο προεστός Αθανάσιος Ισιδώρου (;), απ’ τους Λεπενιτσιώτες,⁵⁶ τους Κοτορίτες,⁵⁷ τους Σκλινιασκιώτες⁵⁸ και τους Μποροβικιώτες⁵⁹ ο προεστός Μήτρος Θεοδωρή· οι δύο αυτοί προεστοί προσφέρονται να φέρουν 1.000 άντρες. Από τους Κλινοβίτες, τους Καστανιώτες, τους Γκουντουβασδαίους⁶⁰ και τους Κρανιώτες, οι προεστοί αναλαμβάνουν να φέρουν 1.000 άντρες. Απ’ τα Κούτζιανα, κοντά στα Άγραφα και προς τον Ασπροπόταμο, οι προεστοί Ευθύμιος, Δημήτριος και Γεώργιος και ο καπετάν Ροκίσιο (;) αναλαμβάνουν να φέρουν 2.000 άντρες.»⁶¹

Βλέπουμε λοιπόν ότι υπολογιζόταν ένα σύνολο 5.000 περίπου Ασπροποταμιτών που θα μετείχαν στην γενικευμένη Επανάσταση που είχε οριστεί για τις 29 Μαΐου 1808.⁶² Οι δύο χιλιάδες απ’ αυτούς ήταν από τα Κούτσενα και από τα γύρω χωριά (Δραμίζι, Βετερνίκο, Πίρα, Μιρόκοβο κ.λπ.)

1808.02: Σύσκεψη υπό τον Βλαχάβα για την εξέγερση

Στα μέσα Φεβρουαρίου 1808 ο παπα–Θύμιος Βλαχάβας συγκάλεσε στα Χάσια⁶³ σύσκεψη των Κλεφταρματολών της ευρύτερης περιοχής, για να σχεδιάσουν πώς θα εξελιχθεί σε τοπικό επίπεδο το γενικότερο εξυφαινόμενο σχέδιο που είδαμε παραπάνω.⁶⁴ «Σ’ αυτή τη σύνοδο συμμετείχαν οι Δεληγιάννης, Στορνάρης, Ζιάκας, ο Τσόγκας από τους Κατζαντωναίους, ο Γιώτας Τζίμου.»⁶⁵

«Κρίσιμο ρόλο ανέλαβαν οι Ευθύμιος Στορνάρης και Δεληγιάννης, που έπρεπε να ελέγχουν τα στενά των Καλαριτών⁶⁶ και του Μετσόβου και να μην επιτρέψουν στα στρατεύματα του Αλή να επιτεθούν στους επαναστάτες κι έτσι να εδραιωθεί κι εξαπλωθεί η επανάσταση.⁶⁷»⁶⁸

Την διαδρομή με κίτρινο χρώμα κλήθηκε να ελέγχει ο Ευθύμιος Στορνάρης. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Δυστυχώς, την πρωτομαγιά του 1808 το όλο σχέδιο των επαναστατών προδόθηκε στον Αλή πασά από τον Ιωάννη Δεληγιάννη, κολιτζή του Βλαχάβα στο πέρασμα του Ζυγού Μετσόβου, και τον Ευθύμιο Στορνάρη.

«Ἀλλ’ ἐνῷ τὰ πάντα κατ’ εὐχὴν πρὸς τὸν ποθητὸν σκοπὸν ἐβάδιζον, κατάπτυστος Ἕλλην, ὁ ἀρματολὸς τοῦ Μετσόβου Δεληγιάννης ἐπρόδωκεν εἰς τὸν Ἀλῆν τό τε σχέδιον καὶ τὰς διακλαδώσεις τῆς ἐπαναστάσεως (1 Μαΐου), μεθ’ ἧς καὶ οὗτος ἐνόρκως συνεδέετο.»⁶⁹

Οι Δεληγιάννης και Ευθύμιος Στορνάρης ισχυρίστηκαν εκ των υστέρων πως δεν ήταν σύμφωνοι εξαρχής με το επαναστατικό σχέδιο. Όμως «εἶχον καιρόν, ἐὰν δὲν τὸ ἤθελον τοῦτο, ἢ δὲν τὸ ἔβλεπαν “ἔγκαιρον”, καὶ τὸ ἓν καὶ τὸ ἄλλο νὰ κάμουν, ἀλλά δὲν τὸ ἔκαμον.»⁷⁰ «Δὲν τὸν ἐβασάνιζεν (εννοείται τον Βλαχάβα) ἡ ἀποτυχία τοῦ σχεδίου, ἐπὶ τῆς ζωῆς του ἔπειτα, ὅσον ἡ ἀδιαφορία, ἢ μᾶλλον ἡ προδοσία τοῦ Δεληγιάννη Μετζοβίτου καὶ Εὐθυμίου Στορνάρη. Οἱ εἰρημένοι ἠμποροῦσαν νὰ τὸν ἐξηγηθοῦν τὸ πνεῦμα των ὅ,τι ὥρα ἤθελον, πρὶν ἐκτεθῇ ὁ ἄνδρας καὶ ἐκθέσῃ καὶ τὸν λαόν. Ὁμόφρονοι ὅμως καθὼς ἦσαν εἰς τὸ σχέδιον, ὁ παπα–Θύμιος δὲν ἐζήτησεν ἄλλο ἀπὸ αὐτούς, εἰς τὸ στάδιον τὸ ὁποῖον ἔμελλον νὰ ἀνοίξουν ὅλοι μαζί, παρὰ νὰ καταλάβουν τὰ στενὰ τοῦ Μετζόβου καὶ τῶν Καλαριτῶν, διὰ νὰ ἐμποδίσουν, χρείας τυχούσης, τὸ στράτευμα τοῦ Ἀλῆ πασᾶ ἀπὸ Ἰωάννινα διὰ ὀλίγον καιρόν, ἕως νὰ καθαρίσουν τὴν Θετταλίαν ἀπὸ τοὺς Ἀλβανούς, τὸ ὁποῖον ἦτον εὔκολον, καὶ τότε νὰ τρέξουν ὅλοι κατεπάνω, ὅθεν ἦτον ἀνάγκη.»⁷¹

«Ἀδιαφορήσας ὁ Εὐθύμιος νὰ συμπράξῃ μετὰ τῶν Βλαχαβαίων τὸ 1809 (εννοείται: 1808), κατὰ τὴν συμφωνίαν των —ἢ τουλάχιστον νὰ τοὺς προειδοποιήσῃ—, ἀποστρεφόμενος ἀπὸ ὅλους καὶ διὰ τὸ τελευταῖον τοῦτο κίνημα, καὶ διότι μήτε τὸ μυστήριον ἐδυνήθη νὰ κρύψῃ τῆς Ἐπαναστάσεως οὔτε τὸν Δημήτριον Καλόγηρον τῆς μονῆς Δουσίκου, ὅστις τοὺς κατήχησεν, νὰ προφυλάξῃ ἀπὸ τὰς χεῖρας καὶ τὰ βάσανα τοῦ ἀλιτηρίου, ἀπώλεσαν μετὰ τούτων ὅλων καὶ τὴν ἐμπιστοσύνη τῶν συντρόφων των ὅλως διόλου, καὶ τοῦ Ἀλῆ πασᾶ τὴν εὔνοιαν, διότι δὲν τὸν εἰδοποίησαν ἐγκαίρως διὰ τὸ μυστήριον καὶ τὸ κίνημα.

Ἀγανακτῶν ὁ Εὐθύμιος εἰς τὴν θέσιν τὴν ὁποίαν οἱ παρακινήσεις τῶν οἰκείων μαζὶ μὲ τὰς ἄλλας περιστάσεις τὸν ἔῤῥιπτον, ἐν μέρει τυπτόμενος ἀπὸ τὴν συνείδησίν του, ἐν μέρει ἀπὸ τὰ προσκόμματα τὰ ὁποῖα τὸν ἐπροξενοῦσαν οἱ σύμβουλοι, θεῖοι καὶ πρωτοπαλίκαρά του, ἐν μέρει ἀπὸ φόβον τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, μήπως τὸν κατατρέξῃ, ἀδίκως βασανιζόμενος. Ἀφοῦ εἶχεν ὑπανδρευμένον τὸν πρωτότοκον υἱόν του Νικόλαον, εἰκοσιπέντε ἐτῶν σχεδὸν ἡλικίας, μὲ μίαν ἐντοπίαν κόρην ἑνὸς προκρίτου ἀπὸ Δραμίζι⁷² (1800 ἔτος), καθ’ ὃν καιρὸν ὁ Βελῆ πασᾶς μετετέθη εἰς Λάρισαν, ἔβλεπεν ὅτι εὑρέθη μεταξὺ δύο θηρίων, πατρὸς καὶ υἱοῦ·⁷³ μὴ δυνάμενος νὰ εὐαρεστήσῃ οὔτε τοὺς ἐδικούς του οὔτε τὰς κακὰς θελήσεις καὶ ἐπιβούλους τούτων, ἀπηυδισμένος πλέον ἀπὸ ὅλα, χωρὶς νὰ πράξῃ ἔνδοξόν τι κατόρθωμα ἄξιον μνημοσύνης, παρὰ μόνον ὅτι ἐδιατήρησεν το πατρικόν του ἀρματολίκι, ἀσθενήσας βαρέως καὶ ἀποθανὼν περὶ τὰ 1812, ἄφησεν, φαίνεται, εἰς τὸν διάδοχόν του νὰ τίμησῃ καὶ αὐτὸν καὶ τοὺς προγόνους του, εἰς οὐδένα ἄλλον.»⁷⁴

1812: Θάνατος Ευθυμίου Στορνάρη

Βλέπουμε λοιπόν, απ’ όσα μάς λέει ο γνώστης της κατάστασης Νικόλαος Κασομούλης (που όμως δεν ήθελε να γράψει κακή κουβέντα για τον Νικολό Στορνάρη, που θαύμαζε, και την οικογένειά του, ούτε βέβαια και να αποκρύψει την αλήθεια), πως ο Ευθύμιος Στορνάρης, μετανιωμένος για τις πράξεις του και «ἀπηυδισμένος», ασθένησε βαρέως και πέθανε στα 1812, την χρονιά που ο Βελή πασάς διετέλεσε για δεύτερη φορά σαντζάκμπεης του σαντζακίου των Τρικάλων (1812–1819) με έδρα τον Τίρναβο.

Διαδοχή

«Ὁ θάνατος τοῦ Εὐθυμίου, ἐὰν καὶ ἐπροξενήθη παράκαιρα —ἕνεκα τῆς ἠθικῆς του καταστάσεως— δὲν αἰσθάνθησαν μ’ ὅλον τοῦτο τὰ δεινά του ἐπακόλουθα οὔτε οἱ θεῖοί του, οὔτε οἱ σύμβουλοί του, ὀλίγον διαρκέσασα (sic) ἡ συμβουλοκρατία των, ἕως νὰ ἐκλεχθῇ ὁ Καπιτάνος. Ἐπειδὴ ἔβλεπον ὅτι ὅλα τὰ κακὰ ἔπιπτον κατὰ τῆς κεφαλῆς τοῦ Καπιτάνου, καὶ ἐξ αὐτῶν κανένας δὲν ἦτον εἰς κατάστασιν πλέον νὰ τὰ ὑποφέρῃ, σύμφωνοι ὅλοι εὑρεθέντες οἱ θεῖοι καὶ οἱ γέροντες καὶ τὰ πρωτοπαλίκαρα νὰ ἐναποθέσουν τὸ βάρος τοῦτο εἰς τὸν Νικόλαον, πρωτότοκον υἱὸν τοῦ Εὐθυμίου, ὅστις καὶ κατὰ κανόνα τινὰ εἶχεν τὸ δικαίωμα, ὁ Γιαννάκης καὶ ὁ Ζαρκαλῆς, μεταβάντες προσωπικῶς εἰς τὸν Ἀλῆ πασᾶν καὶ παρουσιάσαντές τον ὡς ἐκλεχθέντα παρ’ αὐτῶν, οὗτος δὲν ἐδίστασεν νὰ τὸν ἐπικυρώσῃ.»⁷⁵

«Ὁ πρωτότοκος υἱὸς τοῦ Εὐθυμίου διάδοχος Νικόλαος Στορνάρης, ὅστις καπιτανεύων ἐπὶ Ἀλῆ πασᾶ καὶ ἐξακολουθήσας νὰ διατηρῇ μὲ φρόνησιν τὸ Ἀρματολίκι, αὔξησεν τὴν ὑπόληψιν τῆς οἰκογενείας καὶ ἐτίμησεν αὐτὴν διὰ τοῦ θανάτου του εἰς τὴν ἔξοδον τοῦ Μεσολογγἰου, 1826.»⁷⁶

Υποσημειώσεις

⁰¹ Ο αρχαίος Ἴναχος. «Ῥεῖ γὰρ (sc. ὁ Ἴναχος) ἀπ’ ἄκρας Πίνδου Λάκμου τ’ ἀπὸ Πεῤῥαιβῶν εἰς Ἀμφιλόχους καὶ Ἀκαρνᾶνας, μίσγει δ’ ὕδασιν τοῖς Ἀχελῴου.» Σοφοκλής, Tragicorum Graecorum fragmenta, 271, 1–4 (τ. 4, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1977).

⁰² «Ἡνίκα δὲ γένηται καιρὸς ἐπιτήδειος, ἀποσκαλώσαντες ἔρχονται εἰς τὸν ποταμὸν τὸν ἐπιλεγόμενον Ἄσπρον, καὶ ὁμοίως κἀκεῖσε ἀναπαυσάμενοι, πάλιν ἀποκινοῦντες ἔρχονται εἰς τὸν Σελινάν (45°09’34.0″N 29°39’10.0″E), εἰς τὸ τοῦ Δανουβίου ποταμοῦ λεγόμενον παρακλάδιον.» Κωνσταντίνος Ζʹ Πορφυρογέννητος, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανὸν (De administrando Imperio), 9, 90–93.

⁰³ Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 23 (υποσημείωση 8).

⁰⁴ Γεωργιάδης 1880, 300–301.

⁰⁵ «Ασπροπόταμο είναι ένα μεγάλο τμήμα της Πίνδου, που περικλείεται από αλλεπάλληλους ορεινούς όγκους (…) από τα στενά της Πόρτας, νοτιοδυτικά των Τρικάλων, όπου ο παραπόταμος του Πηνειού Πορταϊκός ή Πορτιάτης και φτάνει ως τα σύνορα της Άρτας (Τζουμέρκα), και από (…) βουνό Λάκμων έως τη διάβαση Ζυγός. Από το μέρος τον Θεσσαλικού κάμπου κλείνεται ο χώρος αυτός με τον βουνίσιο φράχτη του κακοτράχαλου βουνού Κόζιακα και από τον ποταμό Πηνειό ή Σαλαμπριά, λίγο πιο πέρα.» Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 51, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 24–25.

⁰⁶ Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα), 491.

⁰⁷ Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 24. «Φαίνεται καθαρά και ο πληθυσμός των ασπροποταμίτικων χωριών, όπως η Τίρνα με 75 σπίτια, το Περτούλι 38, το Βετερνίκο 40, τα Κούτσιανα 10, η Πίρα 75, η Δέση 70, το Γαρδίκι 70, Μουτσιάρα 28, Παχτούρι 2, Πρεβέντα 6, Βανακούλια 22, Δραγοβίστι 15, Σκλινιάσα 60, Χαλίκι 130, Κρανιά 150, Λιπινίτσα 60, Λιπινίτσα–Κάρβουνο 40, Κλινοβός 100, Βενδίστα 210, Καστανιά 220, Κοτοβάσδα 120.» Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 52.

⁰⁸ Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 53–54.

⁰⁹ Beaujour 1974, 257–258.

¹⁰ Παπαγιώργης 2003.

¹¹ Beaujour 1974, 257–258.

¹² Το τοπωνύμιο ετυμολογείται από τη σλαβική λέξη кућа / kuća (σπίτι) (< πρωτοσλαβική *kǫťa), απ’ όπου ετυμολογείται και το ελληνικό επώνυμο Κουτσονίκας (kućanica / кућаница: σπιτονοικοκυρά) και —ενδεχομένως— και ο κουτσόβλαχος. Από τη σλαβική λέξη кућа / kuća ετυμολογείται επίσης και το σερβικό χωριό με το όνομα Кућане / Kućane. Βλιώρας 2021 (Ετυμολογικά), 26.

¹³ Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 51.

¹⁵ Σπανός Β. 2000, 360–362.

¹⁶ Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 26.

¹⁷ Κασομούλης Α, 260.

¹⁹ Βλιώρας 2021 (Μεϊντάνης). «Ἐὰν δυνάμεθα νὰ δώσωμεν πίστιν εἰς ἓν χειρόγραφον, τὸ ὁποῖον εὑρισκόμενον εἰς τὴν μονὴν Κλινοβοῦ, Ἀσπροποτάμου ἐπαρχίας, ἀνεγνώσθη ἀπὸ τοὺς πατέρας τῆς μονῆς πρὸς τὸν καπιτανεύοντα ἐκείνην τὴν ἐπαρχίαν ἄνδρα τῆς Ἐπαναστάσεως Νικόλαον Στορνάρην, ὅστις μᾶς ἐδιηγεῖτο ταῦτα, ἀπὸ ὅσων ἀρχηγῶν ἀρματολῶν τὰ ὀνόματα θέλομεν ἀναφέρει, φαίνεται, ὁ ἀρχαιότερος τούτων καὶ περιφανέστερος ὑπῆρξεν κάποιος Μεγδάνης ὀνομαζόμενος, ἐκ τῆς κωμοπόλεως Κοζάνης.» Κασομούλης Α, 4· βλ. και Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 55, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 31.

²⁰ Από την αλβανική λέξη lapë (διπλοσάγονο, προγούλι, προκοίλι) < πρωτοαλβανική *lapā-.

²¹ Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 50. Αν το ανθρωπωνύμιο Ζίδρος προέρχεται από τα σλαβικά здра̏в / zdrȁv (υγιής· < πρωτοσλαβικό *sъdorvъ), μάλλον πρέπει να γραφεί με –ι–: Ζίδρος. Έτσι τουλάχιστον γράφεται στο Πολίτης 1981 (Κλέφτικα), passim, ενώ ο Βακαλόπουλος Δ 1973, passim, το γράφει με –η–: Ζήδρος.

²² «Έπειτα από τον Μεϊντάνη, ο Κασομούλης αναφέρει ότι στο Ασπροπόταμο άκμασε o Λάπας (1760–1780 ή 1785), ψυχογιός του Ζίδρου. Ο Λάπας σκοτώθηκε στο Ασπροπόταμο.» Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 56–57.

²³ Βακαλόπουλος Δ 1974, 398, Βλιώρας 2021 (Βλαχάβας), 10.

²⁴ Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 48.

²⁵ Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 50, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 35–36.

²⁶ «Ὁ Ἀλβανός Σουλεϊμὰν Τζιαπάρη, φίλος τοῦ Λάπα, εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ ὁποίου εἰς τὸ χωρίον Μαργαρίτι εὕρισκε καταφύγιον ὁ καταδιωκόμενος Λάπας, φοβηθεὶς ἀπὸ τὴν ἐπικήρυξιν τοῦ σουλτάνου, παρέδωσεν ἀμφοτέρους τοὺς κλέφτες Λάπαν καὶ Τρίψαν εἰς τοὺς ἀπεσταλμένους τοῦ βαλῆ τῶν Ἰωαννίνων Καλοῦ πασᾶ, ἵνα μεταφέρουν τούτους εἰς Ἰωάννινα.» Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 50, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 36. Ο λεγόμενος Καλός πασάς είναι ο Μεχμέτ Βʹ, βαλής των Ιωαννίνων την περίοδο 1762–1775, γιος του Χατζή Αχμέτ (Μεχμέτ) πασά (1720–1736). Το προσωνύμιο Καλός τού το έδωσε ο σουλτάνος Μουσταφά Γʹ (1757–1774), όταν ο Μεχμέτ επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη και, επειδή δεν γνώριζε τουρκικά, επαναλάμβανε τη λέξη «καλός».

²⁷ Κασομούλης Α, 24, Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 51, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 36.

²⁹ Το σημερινό Κοτρόνι (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 267–269), στη θέση 39°27’51.6″N 21°33’39.5″E και σε υψόμετρο 750 μ.

³⁰ Κασομούλης Α, 24, Βασδραβέλλης 1967 (Αρματολοί), 51, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 41.

³¹ Ίσως ο γερο–Στρογγύλης να λεγόταν Γώγος, γιατί σε ενθύμηση του Φεβρουαρίου του 1822 βρίσκουμε κάποιον πλούσιο Γώγο Στρογγύλη, που ίσως ήταν εγγονός του γερο–Στρογγύλη, στην ίδια πάνω κάτω ηλικία με τον Νικολό Στορνάρη (εγγονό τού γερο–Στορνάρη): «Ἔτος 1822, θύμησιν ‘φ’ ὄντας ἐδώκαμε τὸ χωριό μας τοῦ Γώγου Στρογγύλη. Τὸ πῆρε χειμῶνα, γιὰ νὰ τὸ φάῃ ἕξι χρόνοι καὶ κλείσαμαν τὰ πράτα κὶ ὥσπου χρεωστούσαμεν καὶ τὰ κλείσαμεν οὗλα τὰ πράτα κὶ ἀπὸ τοὺς ἕξι χρόνους κὶ ἐκεῖθε νὰ εἶναι ἰδικόν μας τὸ χωρίον πίσω. Τὸ γράφω διὰ θύμησιν· Στάθης τοῦ Γώγου Πλαστήρα· γράφω μὴν Φεβρουάριος.» Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 131.

³² Γιαννούλης 1980 (Αγωνιστές), 56–57, Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 37–38.

³³ Ίσως ο γερο–Στορνάρης, πατέρας τού Ευθυμίου, να λεγόταν, σαν τον εγγονό του, Νικολός. Τον γράφουμε Νικόλαο, για να τον διακρίνουμε από τον εγγονό του.

³⁴ Μουρασελές: διορισμός, άδεια, διαταγή απονομής της ιδιότητας του αρματολού σε κάποιον (< τουρκική mürasele < αραβική مراسله)

³⁵ «Προεστός και Καπετάνιος της ίδιας επαρχίας ήταν ανέκαθεν δύο άκρα αντίθετα (πβ. Κασομούλης Α, 313 κ.ε.), γιατί οι Καπεταναίοι πίστευαν πως με το σπαθί τους κέρδιζαν το ψωμί τους, ενώ οι Κοτζαμπάσηδες νόμιζαν ότι αυτοί ενεργούσαν στις τουρκικές αρχές και τους κράταγαν ως Αρματολούς.» Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 40.

³⁶ Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 41.

³⁷ «Στις 12 Δεκεμβρίου 1786 ο Αλής διορίσθηκε mutasarrıf του σαντζακίου των Τρικάλων. (…) Το 1787 διορίσθηκε Ντερβεντάτ Ναζίρ (επόπτης των δερβενίων) και τον ίδιο χρόνο mutasarrıf των Ιωαννίνων.» Βακαλόπουλος Δ 1973, 555, Ιστορία ΙΑ 1975, 86.

³⁸ «Τον Απρίλιο όμως του 1790 που ο Αλής κατάφερε να διώξει τον Μπεκίρ Πασά (Bekir Paşa) και πέρασε από τα Τρίκαλα μαζεύοντας στρατό “διὰ τὸ μεγάλο σεφέρι“, έδιωξε τους προηγούμενους προεστούς και αρματολούς (ανάμεσά τους και τον Γιαννάκη Καλαμπάκα, ενώ ορισμένους μάλιστα τους δολοφόνησε) και τους αντικατέστησε με άλλους της εμπιστοσύνης του.» Βλιώρας 2021 (Καλαμπάκας) Γλυκίδης 2018, 33.

³⁹ «Ο Αλή πασάς διορίστηκε γενικός Ντερβέναγας το 1787, κι αμέσως άρχισε να κατατρέχει τους αρματολούς· τους Στορναραίους όμως δεν τους πείραξε.»

⁴⁰ Κασομούλης Α, 24.

⁴¹ Κασομούλης Α, 87.

⁴² Κασομούλης Α, 88· κι όχι τρεις, όπως αναφέρει ο Γιαννούλης 1981 (Στορναραίοι), 38.

⁴³ «Σύμφωνοι ὅλοι οἱ γέροντες μὲ τὸν Γεώργιον, Ζαρκαλήν καὶ Γιαννάκην, υἱοὺς τοῦ Γερο–Στορνάρη, ἐπίσης φιλοζώους (φίλους τῆς «καλοζωῆς») καὶ φιλησύχους, ἐναπέθεσαν τὸ βάρος τῆς Καπιτανίας εἰς τὸν μικρότερον ἀδελφόν Εὐθύμιον, ὅστις ἐφαίνετο ὁ δραστηριώτερος περὶ τὰ στρατιωτικὰ ἀπὸ ὅλους. Μὲ τὰς συμβουλὰς τὰς ὁποίας τὸν ἐπέβανον (sic) ὡς νέον ὄχι μόνον ἐδείχθησαν μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀρματολῶν ὡς ἄνανδροι, ἀλλὰ ἔδειξαν καὶ πολλάκις χαρακτῆρα ἐπιβλαβῆ εἰς τὰ κοινὰ πράγματα τῆς πατρίδος, εἰς διαφόρους περιστάσεις —καὶ ἐπὶ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Διότι ἀπομακρυνόμενοι ἀπὸ τοῦ νὰ συμμεθέξουν εἰς τὰς συμφορὰς τῶν λοιπῶν Ἀρματολῶν, ὅταν ἐκείνων τὸ αἷμα ἐχύνετο ὡς ποταμός, καὶ σπρώχνοντες τὸν Εὐθύμιον μὲ τοὺς Τούρκους εἰς τὸ αἷμα, ὅταν ἐλάμβανον καιρὸν νὰ ἐκδικηθοῦν καὶ κατασταινόμενοι εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς ὅλων ὅτι ἄλλο δὲν ἦσαν παρὰ ἕνας σωρὸς ἀρματωμένων θρασύδειλων ἀνδρῶν, ἔσυρον μέχρι τέλους τὴν ἀποστροφὴν τῶν συντρόφων των καὶ τὴν καταφρόνησιν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ.» Κασομούλης Α, 88.

⁴⁴ «Ὁ Εὐθύμιος ἦτον ὁ πρῶτος Καπιτάνος· εἶχεν πέντε υἱούς, τὸν Νικόλαον, Στέριον, Κώσταν, Γεώργιον καὶ Μῆτρον. Ὁ Νικόλαος διεδέχθη τὸν πατέρα του. Ἀπὸ τὸν ἴδιον κλάδον τοῦ Εὐθυμίου οἱ καλύτεροι ἦτον ὁ Νικόλαος, ὁ Στέριος καὶ ὁ Μῆτρος· ἀπὸ δὲ τοὺς κλάδους τῶν δύο ἄλλων ἀδελφῶν Ζαρκαλῆ καὶ Γιαννάκη ἦτον ἕνας μόνον καλός, ὁ Γιακωβάκης, τὰ δὲ λοιπὰ ἐξαδέλφια, ἂν καὶ δὲν εἶχαν στάδιον νὰ φανοῦν, προτέρημα ὅμως ὁπωσδήποτε κανένα δὲν εἶχαν τὸ ὁποῖον νὰ τοὺς ξεχωρίζῃ ἀπὸ τοὺς λοιπούς· ὥστε καὶ ἐλπίδας δὲν ἔδωσαν, ὅσες φορὲς καὶ ἂν τοὺς διώρισαν εἰς ὑπερεσίας.» Κασομούλης Α, 267.

⁴⁵ Κασομούλης Α, 88.

⁴⁶ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 575.

⁴⁷ Πρόκειται για το σημερινό χωριό Νεοχώρι Ναυπακτίας Αιτωλοακαρνανίας στη θέση 38°41’17.0″N 21°50’29.0″E και όχι για τον Κλινοβό Καλαμπάκας.

⁴⁸ Βακαλόπουλος 1986 (Αρματολίκια, Βλαχάβας), 75.

⁴⁹ Κασομούλης Α, 89.

⁵⁰ Βλιώρας 2021 (Βλαχάβας), 35.

⁵¹ Κασομούλης Α, 89.

⁵² Βλιώρας 2021 (Βλαχάβας), 57–62.

⁵³ Βλιώρας 2021 (Βλαχάβας), 59.

⁵⁴ Το σημερινό Ματονέρι (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 352–354), στη θέση 39°45’30.8″N 21°22’03.6″E και σε υψόμετρο 830 μ.

⁵⁵ Ίσως πρόκειται για το χωριό Τσιουραναίοι, το σημερινό Ορθοβούνι (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 561–563), στη θέση 39°45’43.1″N 21°28’03.0″E και σε υψόμετρο 700 μ.

⁵⁶ Το χωριό Λεπενίτσα, σημερινή Ανθούσα (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 372–375) στη θέση 39°39’42.0″N 21°13’04.9″E και σε υψόμετρο 1100 μ.

⁵⁷ Το χωριό Κότορι, σημερινό Κατάφυτο (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 343–345) στη θέση 39°38’07.4″N 21°14’50.2″E και σε υψόμετρο 1000 μ.

⁵⁸ Το χωριό Σκλινιάσα, σημερινό Στεφάνι (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 508–509) στη θέση 39°40’40.6″N 21°18’01.3″E και σε υψόμετρο 1350 μ.

⁵⁹ Το χωριό Μποροβίκο, σημερινό Αμπελοχώρι (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 423–425) στη θέση 39°45’24.1″N 21°20’04.7″E και σε υψόμετρο 800 μ.

⁶⁰ Το χωριό Γκουδοβάσδα, σημερινή Καλομοίρα (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 350–352) στη θέση 39°45’02.8″N 21°24’38.8″E και σε υψόμετρο 750 μ.

⁶¹ Βερνίκος 2017, 52.

⁶² «Ἐπὶ τέλους νέα σύνοδος συνελθοῦσα ἐν Ὀλύμπῳ ὥρισεν ὡς ἡμέραν ἐκρήξεως τῆς ἐπαναστάσεως τὴν 29^ην Μαΐου, ἐπέτειον ἡμέραν τῆς πρὸ τριακοσίων πεντήκοντα πέντε ἐτῶν ἁλωθείσης πρωτευούσης τῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας.» Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 578–588, Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 504.

⁶³ «Κατά τον Α. Χατζηγάκη μεταφέροντας μια τοπική παράδοση στη θέση “Μεγάλος Έλατος” του βουνού Βίγκα (39°33’54.2″N 21°29’03.6″E, σε υψόμετρο 1300 μ.) της περιφέρειας Περτουλίου, ενώ κατά τον Α. Κελέση στην Καστανιά της Πίνδου.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27.

⁶⁴ Βλιώρας 2021 (Βλαχάβας), 73–74.

⁶⁵ Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 49. «Μπορούμε όμως μέσα από τα ιστορικά γεγονότα να υποθέσουμε ότι παραβρέθηκαν οι Στορνάρης, Δεληγιάννης, Γ. Ζιάκας, αν και αμφιλεγόμενο, ο Τσόγκας εκ μέρους των Κατσαντωναίων, τα αδέρφια του παπα–Θύμιου και πιθανότατα ο Γιώτας Τζίμου, αρματολός του Δομενίκου, ίσως δε και αντιπρόσωποι των Σουλιωτών.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27.