Ο ναός των Αγίων Ταξιαρχών στο Ελάφι (Λοζέστι) Καλαμπάκας*

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Εισαγωγή

Θέλοντας να βρω κάποια στοιχεία για τον ναό Αγίων Ταξιαρχών Ελαφίου, επισκέφθηκα την ιστοσελίδα www.infotouristmeteora.gr του Δήμου Μετεώρων. Εκεί δεν βρήκα τίποτε. Διαβάζοντας όμως κάποιες τελείως λανθασμένες πληροφορίες της ιστοσελίδας για άλλα επισκέψιμα μέρη, αναφώνησα: «ευτυχώς!».

Για παράδειγμα διάβασα για τον ναό Αγίου Νικολάου Βασιλικής: «Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, κτίσθηκε από την Κυρά Βασιλική των Ιωαννίνων, όταν κατατρεγμένη από τον Αλί¹ Πασά βρήκε καταφύγιο στο χωριό Βασιλική.»²

Όπως όμως πρόσφατα γράψαμε,³ «ο ναός του Αγίου Νικολάου ανακαινίσθηκε το 1818, με έξοδα της Βασιλικής, συζύγου του Αλή πασά»⁴ και δεν χτίστηκε τότε, ούτε βέβαια η κυρα–Βασιλική ήταν ποτέ κατατρεγμένη από τον Αλή πασά· το αντίθετο! Ακόμη και στις τελευταίες του στιγμές, πριν από τη δολοφονία του, ο Αλής την Βασιλική ήθελε και είχε κοντά του.⁵

Δεν γνωρίζω πόσες από τις πληροφορίες τού www.infotouristmeteora.gr είναι τόσο αναξιόπιστες, οπωσδήποτε όμως πρέπει να ελεγχθούν και να διορθωθούν. Κι όταν δίνονται χρήματα, για να γραφούν πληροφορίες για τον Δήμο μας και τα αξιοθέατά του, δεν είναι δυνατόν να αναγράφεται άκριτα όποια ανακρίβεια και χαζομάρα κυκλοφορεί στο διαδίκτυο, αλλά πρέπει να γίνεται έρευνα και να συμβουλευόμαστε αξιόπιστες πηγές.

Ας επιστρέψουμε όμως στο χωριό Ελάφι και τον ενδιαφέροντα ναό των Αγίων Ταξιαρχών.

Χωριό Ελάφι / Λοζέστι

Είκοσι περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Καλαμπάκας,⁶ στη θέση 39.712550 21.469595 και σε υψόμετρο 650 μέτρων, βρίσκεται το χωριό Ελάφι.⁷

Η αρχική ονομασία του χωριού ήταν Λοζέστι / Λουζέστι, και πρωτοαναφέρεται σε τουρκική απογραφή του 1454/55 ως Lezesti, μεταξύ των τιμαρίων τρικαλινών σπαχήδων.⁸

Βαρλααμίτικη πρόθεση 215. Νέο Σκευοφυλάκιο. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 13/4/2019.

Δεύτερη αναφορά του χωριού βρίσκουμε στην πρόθεση 215 της μετεωρίτικης μονής Βαρλαάμ των ετών 1613/14. Στη σελίδα 49 διαβάζουμε 15 ονόματα αφιερωτών⁹ από το χωριό «Λεζέστη».

Άλλες αναφορές έχουμε στα 1758, που «είχε 24 οικογένειες, το 1772 29 οικογένειες, το 1820 είχε 25 σπίτια, ενώ το 1881 είχε 67 κατοίκους.»¹⁰

Ετυμολόγηση

Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες ετυμολόγησης του τοπωνυμίου.¹¹ Ο Ρωσογερμανός γλωσσολόγος Max Vasmer πιθανολογεί¹² ότι, όπως και το αντίστοιχο ηπειρωτικό τοπωνύμιο Λοζέτζι¹³ προέρχεται από το πρωτοσλαβικό *lo̢žьcь κι αυτό από το «*lǫgъ:¹⁴ δάσος, δρυμός».¹⁵

Ο γλωσσολόγος όμως Κωνσταντίνος Οικονόμου προτείνει πως πιο πιθανό είναι να προέρχεται από την πρωτοσλαβική λέξη лоза / loza (αμπέλι,¹⁶ κληματσίδα. < πρωτοσλαβική *loza) και την κατάληξη *-ьcь.

Έχοντας όμως υπόψη και τον θρύλο με το ελάφι¹⁷ που αναφέρεται στο χωριό Ελάφι / Λοζέστι, θα προσθέταμε πως στην ετυμολογία πρέπει να έπαιξε ρόλο και η σλαβική λέξη ло̏с / lȍs,¹⁸ που σημαίνει (μεγάλο) ελάφι, άλκη, μαζί με την κατάληξη *-ьcь.

Θα μπορούσε τέλος να έλαβε τ’ όνομά του το καλαμπακιώτικο αυτό χωριό αποκλειστικά από τη σλαβική λέξη ло̏с / lȍs (ελάφι).

Το Λοζέστι / Λουζέστι¹⁹ με το ΦΕΚ 287Α στις 10 Οκτωβρίου 1955 μετονομάστηκε σε Ελάφι,²⁰ επίσης εξαιτίας του θρύλου με το ελάφι που αναφέραμε.

Ναός Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ

Αρχικός ναός

Στη νότια πλευρά του χωριού και στη θέση 39.712407, 21.469764 βρίσκεται η εκκλησία των Αρχαγγέλων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, του 13^ου αιώνα,²¹ με μεταγενέστερες προσθήκες προς τα δυτικά της. Στα νότια του ναού έχει κτισθεί ο νεότερος ναός του χωριού.

Πρόκειται για μονόκλιτο σταυρεπίστεγο ναό με τρουλοκαμάρα. Οι σταυρεπίστεγοι ναοί, που έχουν δηλαδή στέγη σε σχήμα σταυρού, στη Θεσσαλία είναι ελάχιστοι, όπως για παράδειγμα ο ναΐσκος του Αγίου Γεωργίου στον Κλινοβό (39.660970, 21.446104), χωριό σε μικρή απόσταση από το Ελάφι.

Ο αρχικός ναός ήταν μικρός, με εξωτερικές διαστάσεις 4,75 Χ 4,25 μ.,²² και έχει δομηθεί με ντόπιους μαλακούς πωρόλιθους. Σήμερα αποτελεί το Ιερό Βήμα του σύνολου ναού. Στην αρχική φάση του πρέπει να ήταν ξωκλήσι και να είχε κτιστεί στη θέση αυτή πριν χτιστεί το χωριό Λοζέστι / Ελάφι. Θα εξυπηρετούσε τις λατρευτικές ανάγκες των ποιμένων ή υλοτόμων της γύρω περιοχής στην περίοδο πριν από το 1454/55 που έχουμε την αρχική αναφορά του χωριού Λοζέστι.

Όταν χτίστηκε κάποια στιγμή το χωριό γύρω από το ξωκλήσι και αυξήθηκαν οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, «λόγοι λειτουργικοί οδήγησαν στην κατά το δυνατόν αύξηση του διατιθέμενου χώρου. Το αποτέλεσμα ήταν η προσθήκη ενός χώρου δυσανάλογα μεγάλου σε σχέση με τον αρχικό ναό.»²³

 ²⁴

Ο αρχικός δυτικός τοίχος του ναού έφερε τοξωτό άνοιγμα δυόμισι περίπου μέτρων, που «φράσσεται σήμερα από κακότεχνο ξύλινο τέμπλο, στο όποιο διαμορφώνεται η Ωραία Πύλη και η είσοδος στην πρόθεση.»²⁵

Νεότερη προέκταση

Στα δυτικά του αρχικού ναού έχει προστεθεί μια μακρόστενη προσθήκη 8 Χ 13 περίπου μέτρων, που εσωτερικά στηρίζεται σε κίονες, ενώ καλύπτεται από δίρριχτη στέγη.

Αισθητικές παρατηρήσεις στον αρχικό ναό

«Ο αρχικός ναός διατηρείται ανέπαφος. Η κομψότητα και οι ραδινές αναλογίες του όμως, που τονίζουν τον καθ’ ύψος άξονά του, παραβλάπτονται με την επέμβαση που έγινε για λόγους καθαρώς λειτουργικούς. Η προσθήκη του ογκώδους κτηρίου, η οποία τονίζει τον οριζόντιο άξονα, αλλοίωσε την αρχική μορφή του μνημείου, κατέστρεψε την δυτική όψη του και μείωσε την αυθεντικότητα του.»²⁶ «Από την άποψη της μορφολογίας ο ναός παρουσιάζει έντονες επιρροές από στοιχεία τόσο της τοπικής αρχιτεκτονικής παραδόσεως της Πίνδου, όσο και της γειτονικής Ηπείρου.»²⁷

Εικονογράφηση

Στο σύνολο των εσωτερικών επιφανειών του αρχικού ναού υπάρχουν τοιχογραφίες σε επάλληλες οριζόντιες ζώνες, που διατηρούνται σε κακή κατάσταση σήμερα. Οι επιγραφές ανέγερσης ή αγιογράφησης του ναού, που τυχόν υπήρχαν κατά το παρελθόν, σήμερα είναι εξίτηλες.

«Στην κόγχη του Αγίου Βήματος εικονίζεται η Πλατυτέρα και χαμηλότερα συλλειτουργούντες 4 ιεράρχες από τους οποίους διακρίνεται ο νοτιότερος Αθανάσιος ο Αλεξανδρείας που κρατά ειλητάριο με την επιγραφή: “Ἄξιον καὶ δίκαιον σὲ ὑμνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ αἰνεῖν, σὲ εὐχαριστεῖν, σὲ προσκυνεῖν ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας σου. Σὺ γὰρ Θεός”. Ο διπλανός του ιεράρχης κρατά ειλητάριο με την επιγραφή: “Καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον καὶ ἅγιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου”.»²⁸

«Όλες σχεδόν οι τοιχογραφίες που σώζονται εμφανίζουν εκτεταμένες φθορές από την υγρασία και τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Είναι τοιχογραφίες καλής τέχνης και ανάγονται στον 17^ο και τις αρχές του 18^ου αιώνα.»²⁹

Επίλογος

Εφόσον ο αρχικός ναός είναι του 13^ου αιώνος (ή οπωσδήποτε πριν από το 1454/55), τότε μιλάμε για ένα πολύ παλαιό κτίσμα, που σίγουρα αξίζει να συντηρηθεί, να αναδειχθεί και να γίνει γνωστός σε όλους τους κατοίκους του Δήμου Μετεώρων αλλά και σε όσο περισσότερους Έλληνες ή ξένους, οι οποίοι θα μπορούσαν να τον επισκέπτονται, μαζί με τα δεκάδες άγνωστα και ξεχασμένα ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ του Δήμου Μετεώρων, που πολλά από αυτά πρωτοκατασκευάστηκαν πριν από τις ιερές μετεωρίτικες μονές!

Νομίζουμε πως θα έπρεπε η Μητρόπολη Σταγών και Μετεώρων να αναλάβει την πρωτοβουλία να μας γνωρίσει όλα αυτά τα σημαντικά εκκλησιαστικά μνημεία και σε συνεργασία με τον Δήμο Μετεώρων να τα προβάλλει κατάλληλα, ώστε ο θρησκευτικός τουρισμός και περιηγητισμός να πυκνώσει και να εξακτινωθεί μέχρι τα όρια του Δήμου μας, δίνοντας ζωή και προοπτική στις τοπικές κοινωνίες και στηρίζοντάς τες.

Βιβλιογραφία

1. Βέης 1984 (χειρόγραφα Βαρλαάμ): Νίκος Βέης, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ. Βʹ: Τα χειρόγραφα της Μονής Βαρλαάμ, εκ των καταλοίπων Νίκου Α. Βέη. Προλεγόμενα [και συμπληρώσεις] Δημ. Ζ. Σοφιανού, Αθήνα 1984, σελ. κγʹ + 47 + πίνακες Αʹ–ΜΗʹ (έγχρωμοι) + πίνακες 1–212 (ασπρόμαυροι).
2. Βλιώρας 2021 (Μάνταλος): Σπυρίδων Βλιώρας, «Νάσιος Μάνταλος: ο υπεραιωνόβιος αγωνιστής (1745–1855)», Τα Μετέωρα, 1416 (10.09.2021) 21–22. (https://www.academia.edu/51338663, σελ. 60)
3. Βλιώρας 2021 (Κονταξή): Σπυρίδων Βλιώρας, «Βασιλική Κονταξή (κυρα–Βασιλική): η κατεξοχήν ευνοουμένη τού Αλή», Τα Μετέωρα, 1418 (24.09.2021) 20–21.
4. Οικονόμου 2002 (Οικωνύμια): Κωνσταντίνος Οικονόμου, Τα οικωνύμια του Νομού Ιωαννίνων. Γλωσσολογική εξέταση, εκδ. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2002, σελ. 470.
5. Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα): Παπαζήσης Τριαντάφυλλος, «Πολιτιστικός Τουριστικός Οδηγός επαρχίας Καλαμπάκας (Ιστορία, αρχαιότητες, μνημεία, διαδρομές)» Τρικαλινό Ημερολόγιο, 16 (1997) 1–658.
6. Πασαλή 2002 (Ελάφι): Αφροδίτη Πασαλή, Οι Ταξιάρχες στο Ελάφι Καλαμπάκας, Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 23 (2002), 255–272, https://doi.org/10.12681/dchae.356.
7. Σπανός Κ. 1993β (215): Κώστας Σπανός, «Οι θεσσαλικοί οικισμοί και τα ονόματα των αφιερωτών τους στην πρόθεση 215 της Μονής του Βαρλαάμ, 1613/1614–19^ος αι.», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 24 (1993) 112–180.
8. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί): Σπανός Βασίλης, Οι οικισμοί της βορειοδυτικής Θεσσαλίας κατά την τουρκοκρατία από τον ιδʹ έως τον ιθʹ αιώνα. Εισαγωγή στην ιστορία της Θεσσαλίας από την ύστερη βυζαντινή εποχή έως τα τέλη του 19ου αιώνα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 2000, τ. 1, σελ. 395, τ. 2, σελ. 391.³⁰
9. Τσουκνίδας 1980: Γιώργος Τσουκνίδας, «Παραδόσεις για θυσία ελαφιού στη Δυτική Θεσσαλία», Θεσσαλικά Χρονικά, 13 (1980) 275–282.
10. Vasmer 1941: Max Vasmer, Die Slaven in Griechenland, εκδ. Verlag der Akademie der Wissenschaften, σειρά: Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Jahrg. 1941 № 12, Βερολίνο ¹1941 (Λειψία ²1970), σελ. ⅶ + 350.

Υποσημειώσεις

^* Διαβάστε το και στις διευθύνσεις https://www.academia.edu/61668263 & www.vlioras.gr…

¹ Αλί και τρισαλί!

² https://www.infotouristmeteora.gr. Με έντονο μαύρο χρώμα τα πολλά λάθη της μικρής περιόδου!

³ Βλιώρας 2021 (Κονταξή).

⁴ Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 217.

⁵ «Τὴν πρωίαν λοιπὸν τῆς 2^ας Ἰανουαρίου 1822 κατῆλθε τοῦ Ἲτς Καλὲ ἐκ τοῦ ὄπισθεν μέρους τοῦ φρουρίου καὶ ἐπέβη λέμβου, φέρων μεθ’ ἑαυτοῦ μόνην τὴν φιλτάτην αὐτῷ Βασιλικὴν καὶ μέρος τῶν τιμαλφῶν αὐτοῦ (τῶν εὐαρίθμων σωματοφυλάκων του ἀκολουθούντων αὐτὸν ἐν ἑτέρα λέμβῳ). Ἐλθὼν δὲ ἐκεῖ καὶ θεωρῶν ἑαυτὸν ἀσφαλῆ ἐνεκλείσθη εἰς τὰ ἀνατολικὰ κελλία τῆς ἐν τῇ νήσῳ μονῆς τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος. (…) Περιωρισμένος ἐν τῇ πενιχρᾷ ταύτῃ κατοικίᾳ ὁ τέως μεγαλοδύναμος Σατράπης διήρχετο τὰς ἡμέρας καὶ τὰς ὥρας ἐν ἀθυμίᾳ καὶ ἀγωνίᾳ, μικρὰν εὑρίσκων παρηγορίαν εἰς τὰς θωπείας τῆς κυρα–Βασιλικῆς.» Αραβαντινός 1895 (Αλής), 327–328.

⁶ Μισή ώρα με το αυτοκίνητο.

⁷ Με 193, 288 και 313 κατοίκους κατά τις απογραφές 2011, 2001 και 1991 αντίστοιχα. (www.statistics.gr).

⁸ «Σε πηγές της Τουρκοκρατίας μνημονεύεται ως Λεζέστι, Λεζέστη, Λοζέστι, Λουζέστι.» Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 387–388.

⁹ «Ἰωάσαφ ἱερομονάχου, (…) Δημητρίου ἱερέως, Λεοντίας μοναχῆς, Γεωργίου, Στάθη» κ.ά. Σπανός Κ. 1993β (215), 160.

¹⁰ Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 388.

¹¹ «Ως προς το τοπωνύμιο, αναφέρεται ότι προέρχεται από την λέξη λόζου (= φωλιά αγριογούρουνου). Θεωρούμε, όμως, ότι σχετίζεται με την σλαβική λέξη luzast (= στακτώδης), ή με την αλβανική lôzhë (= το θεωρείο), λόγω και του γεγονότος ότι ο οικισμός βρίσκεται σε πλαγιά βουνού.» Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 388.

¹² Vasmer 1941, 93.

¹³ ό.π., 40.

¹⁴ Έχει επίσης τις σημασίες «πεδιάδα, λιβάδι, κοιλάδα».

¹⁵ Οικονόμου 2002 (Οικωνύμια), 179.

¹⁶ Υποδεικνύοντας, για τον αρχικό τουλάχιστον οικισμό, μέρος όπου υπάρχουν αμπέλια.

¹⁷ «Η μετονομασία επήλθε από ένα θρύλο που αναβίωνε παλαιότερα κάθε χρόνο κατά την ονομαστική εορτή των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, που είναι οι προστάτες του. Ο θρύλος ήθελε την ημέρα αυτή οι προστάτες του χωριού να στέλνουν ένα ελάφι, το οποίο οι κάτοικοι το άφηναν μια μέρα να ξεκουραστεί και μετά το μαγείρευαν, για να φάει όλο το χωριό. Ο θρύλος σταμάτησε όταν μια χρονιά το ελάφι άργησε να πάει και οι κάτοικοι δεν το άφησαν να ξεκουραστεί και λόγω έλλειψης τροφής, το μαγείρεψαν αμέσως. Έτσι, όπως λέγεται, από τότε οι προστάτες του χωριού δεν ξαναστείλανε ελάφι, για να τιμωρήσουν τους κατοίκους.Το Ελάφι πανηγυρίζει στις 6 Σεπτεμβρίου (ανάμνηση θαύματος Αρχαγγέλου Μιχαήλ) και στις 8 Νοεμβρίου, την ημέρα δηλαδή που γιορτάζουν οι προστάτες του, οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.» http://www.wwac.gr/kastania/events_detail.php?Id=7. Βλ. και Τσουκνίδας 1980.

¹⁸ < πρωτοσλαβική *olsь.

¹⁹ Από το Λοζέστι καταγόταν και ο Αναστάσιος Μαντζαφλάρας, που στα 1823–24 βοήθησε τους Τούρκους να πιάσουν τους κλεφταρματολούς Ψειραίους των Γρεβενών, όπως διαβάζουμε και σε σχετικό δημοτικό τραγούδι: «(…) κι ο Σιλιχτάρης το ‘βαλε να πιάσει τους Ψειραίους. / Τρία μπουλούκια ξέβγαλε, σύγνεφα τρία μαύρα. / Το ‘να ‘ν’ ο Νάσιος Μάνταλος, τ’ άλλο ‘ν’ ο Μαντζαφλάρας, το τρίτο το χειρότερο είν’ ο Ρακίπ Κολόνιας.» «Ὁ ῥηθεὶς Μαντζαφλάρας εἰς ἀμοιβὴν τῶν ἐκδουλεύσεών του προεχειρίσθη διάδοχος τοῦ Δημητρίου Ψείρα εἰς τὴν ὁπλαρχηγίαν, ἀλλ’ ὀλίγον ἐχάρη τοὺς καρποὺς τῆς προδοσίας του.» Διαβάζουμε σε μεγαλομετεωρίτικο χειρόγραφο για τη θανάτωση στα 1827 του Μαντζαφλάρα: «1827, μῆνα Ἰούλιον· ἐσηκώθηκεν κλέπτης ἕνας ἄνθρωπος, Ἀνάστασης Μαντζαφλάρας ἀπὸ χωρίον Λεζέστι καὶ ἔκαμε κακοσύνες πολλές· καὶ μετὰ 6 ἡμέρας ἦλθεν εἰς τὴν πατρίδα αὐτοῦ καὶ ἐχάλασεν 4 συμπατριώτας καὶ ἕναν παπᾶν Ἰωάννην καλούμενον· καὶ βιὸς πολύ ἐπῆρεν καὶ ἔφυγεν· καὶ μετὰ 3 ἡμέρας κακός ὡς κακὸν ἐσκὀτωσαν αὐτόν.» Βέης 1984 (χειρόγραφα Μεταμορφώσεως), 378–379 (χειρόγραφο 280), Βλιώρας 2021 (Μάνταλος).

²⁰ https://www.eetaa.gr/metaboles/oikmet_details.php?id=13755. Στη σελίδα http://pandektis.ekt.gr/ pandektis/ handle/10442/168632 αναφέρεται ότι η μετονομασία έλαβε χώρα στις 20 Σεπτεμβρίου 1955.

²¹ Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα), 432. Η αρχιτέκτων μηχανικός στην Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Αφροδίτη Πασαλή, χωρίς να έχει υπόψη της την πρώτη αναφορά του 1454/55, τον τοποθετεί στον 17^ο αιώνα. «Όλα όσα προαναφέρθηκαν, καθώς και η ιστορική μαρτυρία της υπάρξεως του οικισμού κατά το 1613/14, της ιδρύσεως του οποίου προηγήθηκε η ανέγερση του ναού, αν φυσικά ο οικισμός εξ αρχής κτίσθηκε στη θέση που βρίσκεται σήμερα (δεν έγινε δηλαδή μετακίνησή του από άλλο σημείο), μας οδηγούν να τοποθετήσουμε τον χρόνο κατασκευής του ναού των Ταξιαρχών στα πρώτα χρόνια του 17^ου αιώνα.» Πασαλή 2002 (Ελάφι), 270.

²² «Ο αρχικός ναός έχει μέσες εσωτερικές διαστάσεις 3,20 (πλάτος) Χ 2,95 μ. (μήκος) και εμβαδόν 9,44 τ.μ. Πρόκειται για έναν από τους μικρότερους γνωστούς σταυρεπίστεγους ναούς.» Πασαλή 2002 (Ελάφι), 261.

²³ Πασαλή 2002 (Ελάφι), 256.

²⁴ ό.π., 258.

²⁵ ό.π., 257.

²⁶ ό.π., 263.

²⁷ ό.π., 264.

²⁸ Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα), 432.

²⁹ Πασαλή 2002 (Ελάφι), 267–269.

³⁰ Σπανός Β. 2004: Σπανός Βασίλης, Οι οικισμοί της βορειοδυτικής Θεσσαλίας κατά την τουρκοκρατία από τον ιδʹ έως τον ιθʹ αιώνα. Εισαγωγή στην ιστορία της Θεσσαλίας από την ύστερη βυζαντινή εποχή έως τα τέλη του 19ου αιώνα, εκδ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 784.

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!