Οδός ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Τρικάλων: Μία “γλωσσική αγγλοκρατία” (Η Γλώσσα ποιεί Ήθος)

Του Ηλία Γιανακόπουλου, Φιλολόγου

«Eάν η γλώσσα αποτελούσε ένα μέσον επικοινωνίας, πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει, όμως, να αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέας ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις” (Ελύτης).

Η γλώσσα – λέξεις δεν συνιστούν μόνον εργαλείο επικοινωνίας, δεν αποτελούν μόνον το πυρηνικό στοιχείο της ταυτότητάς μας (ατομικής και εθνικής), δεν λειτουργούν μόνον ως ενοποιητικό στοιχείο μεταξύ των μελών μιας κοινότητας ανθρώπων, δεν αποκαλύπτουν-προσδιορίζουν μόνον τον τρόπο του “σκέπτεσθαι”, δεν συμβάλλουν μόνον στην πνευματική τελείωση του υποκειμένου, δεν συνδράμουν μόνον στην πληρέστερη κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας, αλλά συνυφαίνουν και τα βασικά στοιχεία της πολιτικής διαπαιδαγώγησης ενός λαού.

Γλώσσα και Ήθος

Κατεξοχήν, όμως, η γλώσσα-λέξεις ως πολυδύναμο εκφραστικό μέσο διευκολύνει την ηθική συγκρότηση του ατόμου αλλά και την δόμηση του ηθικού κώδικα μιας κοινότητας. Κι αυτό γιατί η γλώσσα-λέξεις δεν διαμορφώνουν μόνον τους όρους έκφρασης των διανοημάτων και της επικοινωνίας της γλωσσικής κοινότητας αλλά και της ηθικής συμπεριφοράς της. Αυτό αισθητοποιείται σε όλο το φάσμα της πνευματικής και κοινωνικής αλληλεπίδρασης όπου τα άτομα δεν λειτουργούν μόνον ως αυτόνομες μονάδες-οντότητες, αλλά και ως εστίες στις οποίες επωάζεται το ατομικό και το κοινωνικό ήθος.

“Το μεν ουν ήθος τούνομα λαβείν φησίν από του έθους”.

Μπορεί για τον Αριστοτέλη το “ήθος” ως έννοια να έλκει την καταγωγή του από την λέξη έθος = συνήθεια, ωστόσο στην πορεία του χρόνου εμπλουτίστηκε ποικιλοτρόπως. Στον Όμηρο σήμαινε την εσωτερική διάθεση, το φρόνημα. Αργότερα δήλωνε την ηθική πράξη, την ηθική επιλογή-αρτίωση, το εσωτερικό κάλλος και γενικότερα τον παγιωμένο τρόπο συμπεριφοράς και κοσμοθεωρίας.

Οι σχέσεις μεταξύ Έθους και Ήθους (συνήθεια > χαρακτήρας) είναι σχέσεις αιτιοκρατίας (αίτιο > αποτέλεσμα). Η συνήθεια, δηλαδή, που καλλιεργείται με τον χρόνο διαμορφώνει και συγκροτεί την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου.

“ Ήθος ανθρώπω δαίμων”( Ηράκλειτος).

Μπορεί το ήθος ενός ανθρώπου να προσδιορίζει και την μοίρα του, αλλά εκείνο που χρήζει ανάλυσης είναι οι παράγοντες που το κτίζουν. Σε αυτούς εκτός από την προδιάθεση του ατόμου ανήκουν οι κοινωνικές συνθήκες, οι φιλοσοφικές θεωρήσεις, οι πολιτικές πεποιθήσεις, οι θρησκευτικοί κανόνες, το πολιτισμικό περιβάλλον, ο επιστημονικός και τεχνολογικός περίγυρος και φυσικά το θεσμικό και νομικό πλαίσιο μιας χώρας-κοινωνίας.

Οι ξενόγλωσσες Επιγραφές

Στους παραπάνω παράγοντες που διαμορφώνουν το ανθρώπινο ήθος θα μπορούσε να προστεθεί αναμφίβολα και το ευρύτερο γεωγραφικό περιβάλλον με συγκεκριμένη εστίαση στον πολεοδομικό σχεδιασμό μιας πόλης (δρόμοι…).Ειδικότερη αναφορά και σχολιασμό χρειάζεται η επίδραση της γλώσσας των πινακίδων και επιγραφών των καταστημάτων και επιχειρήσεων στους δρόμους και στο ευρύτερο πολεοδομικό περιβάλλον. Όσο κι αν προκαλεί την απορία του αναγνώστη η σχέση πινακίδα- επιγραφή > γλώσσα > ήθος, εντούτοις συνιστά μία πραγματικότητα, αφού όπως τονίστηκε και στην αρχή, η δύναμη της γλώσσας και της λέξης είναι μεγάλη και πολυποίκιλη.

Το θέμα-πρόβλημα των ξενόγλωσσων επιγραφών-πινακίδων στους δρόμους μιας πόλης είναι παλιό κι απασχολεί κατά καιρούς όχι μόνον τους γλωσσολόγους και τους λάτρεις της Ελληνικής Γλώσσας, αλλά και άλλους επιστήμονες που νοιάζονται όχι μόνον για την ”ελληνικότητα” αλλά και για την γενικότερη διαπαιδαγώγηση του μελλοντικού Έλληνα πολίτη. Η υποχρέωση για την δήλωση του εμπορεύματος και της ταυτότητας ενός καταστήματος στην ελληνική γλώσσα προβλέπεται από σχετικούς νόμους και διατάξεις που ωστόσο δεν εφαρμόζονται ή ατονούν στην εφαρμογή τους. Από τους πρώτους νόμους σχετικά με τις ελληνόγλωσσες επιγραφές είναι κι αυτός του Ελευθερίου Βενιζέλου του 1931,5117,άρθρο 10.

Είναι γνωστό τόσο στον εμπορικό κόσμο όσο και στους αγοραστές-πελάτες πως οι επιγραφές των καταστημάτων αποτελούν κομβικό στοιχείο της ταυτότητας και της εικόνας-ποιότητάς τους. Κι αυτό γιατί οι επιγραφές-πινακίδες-ταμπέλες των καταστημάτων αποτελούν το πρώτο σημείο επαφής των καταναλωτών με οποιαδήποτε επιχείρηση, κατάστημα ή προϊόν. Στόχος των πινακίδων – με την σχετική πάντα γλωσσική επιλογή– είναι να ενημερώσουν το κοινό, αλλά πρωτίστως να ελκύσουν το ενδιαφέρον του. Η καλαισθησία και η γλωσσική πρωτοτυπία μιας πινακίδας αποτελούν το πυρηνικό στοιχείο της εστίασης του βλέμματος και του ενδιαφέροντος στο συγκεκριμένο προϊόν ή κατάστημα.

Στο όνομα αυτής της λειτουργίας –σκοπιμότητας των ιδιοκτητών των καταστημάτων οι δρόμοι των πόλεών μας γέμισαν από πλήθος επιγραφών-πινακίδων με ξενόγλωσσους όρους. Ίσως το χειρότερο να είναι ότι απωλέσαμε το γλωσσικό μας αισθητήριο και πλάσαμε λέξεις του τύπου: Σουβλακερί, γυράδικο, φαστφουντάδικο…

Αυτή η ευρύτατη χρήση ξενόγλωσσων επιγραφών δεν φανερώνει μόνον την ξενομανία μας και τον φόβο μας μην φανούμε οπισθοδρομικοί, αλλά και την εσφαλμένη εντύπωση-πεποίθηση πως ο καταναλωτής εντυπωσιάζεται περισσότερο από την ξενόγλωσση γραφή-επιγραφή με απώτατο στόχο την προτίμηση του συγκεκριμένου προϊόντος ή καταστήματος.

Έτσι οι δρόμοι μας κυριαρχούνται από ξενόγλωσσες επιγραφές που δεν αποκαλύπτουν μόνον το γλωσσικό μας σύμπλεγμα κατωτερότητας, αλλά και την ανάγκη μας για κοινωνική αναγνώριση μέσα από την χρήση-κατάχρηση ξενόγλωσσων όρων σε κάθε επίπεδο της επικοινωνίας μας. Πολλοί μιλούν για μία sui generis “γλωσσική αγγλοκρατία” των δρόμων μας. Πιστεύουν πως η εμπορική επιτυχία βαδίζει παράλληλα με την ξενόγλωσση επιγραφή, όπως ο νέος που προσπαθεί να γίνει αποδεκτός από την ομάδα του γράφοντας και μιλώντας μόνον αγγλικά. Οποία ψευδαίσθηση!

Ο Αδαμάντιος Κοραής το είπε καθαρά:

“Η από τους ξένους δάνεισις ή να το είπω καθαρώτερα, ψωμοζήτησις λέξεων και φράσεων… δίδει και παντελούς απαιδευσίας ή και ηλιθιότητος υπόληψιν”.

Αλήθεια τι προσφέρουν περισσότερο στους καταστηματάρχες οι διάφοροι ξενόγλωσσοι όροι, όπως: delivery,take away,click away, black Friday, hair style, fool hall… από αντίστοιχους ελληνικούς όρους; Ο εθνικός μας γλωσσολόγος Γ. Μπαμπινιώτης θεωρεί πως αυτή η ιδιότυπη γλωσσική αγγλοκρατία οφείλεται στην δική μας “ακηδία” (ολιγωρία, μιμητισμό, ξενομανία, πολιτισμική αδιαφορία..).

Και για να προλάβω τυχόν ενστάσεις και αντιρρήσεις δηλώνω πως δεν είμαι οπαδός της γλωσσικής ξενηλασίας. Είναι λάθος να φτάσουμε στο άλλο άκρο της απόλυτης απαγόρευσης των ξενόγλωσσων όρων. Χρειάζεται μία ισορροπία και λελογισμένη χρήση των ξενόγλωσσων όρων, τόσο στην επικοινωνία μας όσο και στις πινακίδες-επιγραφές των καταστημάτων. Οι μανιχαϊσμοί και οι απολυτότητες σε αυτές τις περιπτώσεις είναι άκρως επιζήμιες.

Η οδός Ασκληπιού της πόλης των Τρικάλων

Τα Τρίκαλα, ως έξυπνη πόλη, ευτύχησαν να έχουν ένα σωστό πολεοδομικό σχέδιο που αναδεικνύει τις ομορφιές και την λειτουργικότητα της πόλης. Η οδός Ασκληπιού (Πεζόδρομος) θεωρείται ο κατεξοχήν πολυσύχναστος και εμπορικότερος δρόμος της πόλης των Τρικάλων. Ως όνομα παραπέμπει ευθέως στον μέγιστο των ιατρών της αρχαιότητας, τον Ασκληπιό, έστω κι αν ερίζουν πολλές πόλεις και χωριά για την ιδιαίτερη πατρίδα του (Πιάλεια…).

Μία περιδιάβαση, όμως, της συγκεκριμένης οδού ίσως θα μάς απογοήτευε και θα μάς γέμιζε με μελαγχολία εξαιτίας του πλήθους των ξενόγλωσσων επιγραφών και πινακίδων των καταστημάτων. Η συντριπτική πλειοψηφία (αγγίζει το 95%) των καταστημάτων (εμπορικά, καφέ…) έχει ξενόγλωσσες επιγραφές. Την ελληνικότητα του δρόμου την διασώζουν τα κτίρια της Τράπεζας Πειραιώς και του Δημαρχείου. Η “γλωσσική αγγλοκρατία” – περί εποικισμού πρόκειται – των πινακίδων βλάπτει τόσο την αισθητική του δρόμου, όσο και της πόλης γενικότερα.

Πολύ δε περισσότερο ανησυχητικό είναι ότι οι ξενόγλωσσες επιγραφές εθίζουν τους κατοίκους σε μία συμπεριφορά ξενομανίας και απαξίωσης της ελληνικής γλώσσας. Η ζημιά είναι ακόμη μεγαλύτερη για τους θαμώνες των καταστημάτων café, όπου συχνάζει η νεολαία. Μία νεολαία που καθημερινά εθισμένη στους ξενόγλωσσους όρους του κινητού και των Η/Υ αδυνατεί να διαπαιδαγωγηθεί στην αισθητική και το ήθος της ελληνικής γλώσσας. Το τελειωτικό χτύπημα το δίνουν και οι ξενόγλωσσες επιγραφές στους χώρους-καταστήματα της ψυχαγωγίας της πόλης μας.

κ. Δήμαρχε και κ. Καταστηματάρχες

Θα μπορούσατε από κοινού να αναλάβετε μία πρωτοβουλία για αντικατάσταση όλων των ξενόγλωσσων επιγραφών με αντίστοιχες ελληνόγλωσσες. Οι γνωστές εταιρείες καταστημάτων μπορούν να βρουν τρόπους απόδοσης και στην ελληνική γλώσσα της φίρμας και των προσόντων τους.

Μία πόλη θα ήταν “έξυπνη”, αν σε όλες τις επιγραφές κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα. Θα ήταν η απόλυτη διαφήμιση της πόλης μας και θα προκαλούσε σωρεία συζητήσεων γι αυτήν την επιλογή της. Η πρόταση-προτροπή αυτή είναι άμεσα εφαρμόσιμη αφού το οικονομικό κόστος θα είναι ελάχιστο. Από την άλλη πλευρά ένας δρόμος ή όλοι οι δρόμοι της πόλης με ελληνόγλωσσες επιγραφές θα προκαλούσε ισχυρή εντύπωση και ίσως θα εύρισκε μιμητές και σε άλλες ελληνικές πόλεις.

Εξάλλου, όπως προείπα και στη αρχή του άρθρου μου η γλώσσα -σύμφωνα και με τον Ελύτη– ποιεί και διαμορφώνει το ήθος ενός λαού.

Σκεφτείτε το και τολμήστε το

Θα είναι μία διακονία στην ελληνική γλώσσα και στην αισθητική της πόλης. Κι αυτό γιατί όπως είπε και ο Γκόρκι:

“ Η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος”

κ. Δήμαρχε

Όπως ίσως γνωρίζετε στην σιδερένια πεζογέφυρα της Φρανγκφούρτης δεσπόζει μία ελληνόγλωσση πινακίδα-επιγραφή με τον στίχο του Ομήρου «Πλέων επί οίνοπα πόντον επ αλλοθρόους ανθρώπους» (Πλέοντας μέσα στο μελανό πέλαγος με αλλόγλωσσους ανθρώπους). Αν οι Γερμανοί για συμβολικούς λόγους προτίμησαν μία ελληνική επιγραφή, εμείς ως πόλη γιατί να μην τιμήσουμε τη γλώσσα μας στις επιγραφές και πινακίδες των καταστημάτων;

Τα λόγια του Ελύτη από την ομιλία του στην απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1969 ηχούν ακόμη και μάς διδάσκουν:

“Είμαστε οι μόνοι σε ολόκληρη την Ευρώπη που έχουμε το προνόμιο να λέμε τον ουρανό “ουρανό” και τη θάλασσα “θάλασσα” όπως την έλεγαν ο Όμηρος και ο Πλάτωνας πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Δεν είναι λίγο αυτό. Η γλώσσα δεν είναι μόνον ένα μέσον επικοινωνίας. Κουβαλάει την ψυχή του λαού μας κι όλη του την ιστορία και όλη του την ευγένεια”.

*Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας.