Ιστορικολειτουργική προσέγγιση της Δ΄ Κυριακής των Νηστειών

Διακόνου Αχιλλέα Πολύζου
Η Δ΄ Κυριακή της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι αφιερωμένη, κατά την σύγχρονη λειτουργική πράξη, σε μία ασκητική μορφή, τον Όσιο Ιωάννη τον Σιναΐτη, συγγραφέα του βιβλίου της «Κλίμακος». Θα έλεγε κανείς ότι η συγκεκριμένη εορτή σε συνδυασμό με αυτήν της επομένης Κυριακής (της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας), αποτελούν έναν μικρό εορτολογικό κύκλο, αφιερωμένο στην άσκηση αφενός και την μετάνοια αφετέρου.

Η Εκκλησία, θεσπίζοντας κατά τις δύο τελευταίες Κυριακές των νηστειών τις εορτές του Οσίου Ιωάννου (ως προτύπου εγκρατείας) και της Οσίας Μαρίας (ως προτύπου μετανοίας), κρατά σε πνευματική εγρήγορση τους πιστούς, παρουσιάζοντάς τους το προσδοκώμενο και επιθυμητό αποτέλεσμα των αγώνων τους στο πέλαγος της Σαρακοστής^[1], ενώ παράλληλα τους ενθαρρύνει για την συνέχιση αυτής της προσπάθειας.

Ας εξετάσουμε εν συνεχεία τα ιστορικά και λειτουργικά στοιχεία που συνθέτουν την Δ΄ Κυριακή των νηστειών, και την διαδρομή που έχει αυτή διανύσει σε μία πορεία από τον 7^ο μέχρι και τον 14^ο μ.Χ. αιώνα.

Το παλαιό θέμα της Κυριακής

Η αναφορά στο περιεχόμενο των λειτουργικών κειμένων του παλαιού θέματος αυτής της Κυριακής συμπεριλαμβάνεται στο ιεροσολυμιτικό Κανονάριο του 7^ου αι.^[2], δηλαδή την «τυπική διάταξη» της πόλεως της Σιών, στην οποία καταγράφονται τα αναγνώσματα των ακολουθιών του λειτουργικού κύκλου. Ειδικότερα, για την Δ΄ Κυριακή των νηστειών ορίζεται η ευαγγελική περικοπή του «Καλού Σαμαρείτου», όπως περιγράφεται από τον Ευαγγελιστή Λουκά (10, 25-37). Το θέμα, βεβαίως, είναι σχετικά γνωστό και εκκινείται μετά από ερώτηση ενός «νομικοῦ» προς τον Ιησού, σχετικά με το πώς θα κερδίσει την αιώνια ζωή. Η απάντηση του Κυρίου σχετίζεται με την ολοκληρωτική αγάπη κάθε ανθρώπου προς τον Θεό αλλά και προς τον «πλησίον». Το κεντρικό μήνυμα της παραβολής κρύβεται στην ερώτηση του Ιησού προς τον «νομικό» για το ποιος τελικά υπήρξε ο «πλησίον» του «ἐμπεσόντος εἰς τοὺς λῃστάς», η οποία συνοδεύτηκε από την απάντηση «ὁ ποιήσας τὸ ἔλεος μετ΄ αὐτοῦ» και την προτροπή «πορεύου καὶ σὺ ποίει ὁμοίως».

Το θέμα της αγάπης προς τον πλησίον, το οποίο τόσο παραστατικά παρουσιάζεται στην συγκεκριμένη ευαγγελική περικοπή, βρίσκεται σε απόλυτη συνάφεια με το αντίστοιχο (όπως το ορίζει το ιεροσολυμιτικό Κανονάριο) αποστολικό ανάγνωσμα (Ρωμ. 13, 10-14, 6). Σε αυτό, ο Απ. Παύλος υπενθυμίζει στους Ρωμαίους ότι «ἡ ἀγάπη τῷ πλησίον κακὸν οὐκ ἐργάζεται», βοηθώντας με αυτό τον τρόπο στην πληρέστερη κατανόηση του Ευαγγελίου^[3].

Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι η συγκεκριμένη αποστολική περικοπή είναι η μόνη κοινή ανάμεσα στην ιεροσολυμιτική και την κωνσταντινουπολιτική παράδοση κατά την περίοδο του Τριωδίου και της Τεσσαρακοστής^[4]. Η διαφορά ασφαλώς έγκειται στην ημέρα αναγνώσεώς της, αφού στην Μεγάλη  Εκκλησία (όπως εξάλλου συμβαίνει και σήμερα) διαβαζόταν κατά την Κυριακή της Τυρινής. Ο σκοπός της σε εκείνη την ημέρα αφορούσε και αφορά περισσότερο στην καθοδήγηση των πιστών σχετικά με την νηστεία αλλά και την προετοιμασία τους για την εορτή του Πάσχα: «ἀποθώμεθα οὖν τὰ ἔργα τοῦ σκότους καὶ ἐνδυσώμεθα τὰ ὅπλα του φωτός…μὴ κώμοις καὶ μέθαις…ὁ ἐσθίων τὸν μὴ ἐσθίοντα μὴ ἐξουθενείτω, καὶ ὁ μὴ ἐσθίων τὸν τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω».

Στοιχεία της ευαγγελικής περικοπής διασώζονται στις εκτενείς της γεωργιανής παράδοσης, που κατά βάση απηχούν στην ιεροσολυμιτική τάξη. Στην σχετική εκτενή δέηση για την συγκεκριμένη Κυριακή περιλαμβάνονται ξεκάθαρες αναφορές στην παραβολή που αναγινώσκεται, όπως: (α) «Ὁ τὸν πληγαῖς ἁμαρτιῶν πεσόντα ἀνορθώσας διὰ τῆς μετανοίας, δεόμεθά σου, Κύριε∙ ἐπάκουσον καὶ ἐλέησον». (β) «Ἐκ ψυχικῶν τραυμάτων ἡμῶν ἱλάσθητι ἡμῖν, Κύριε, ὡς τῷ περιπεσόντι εἰς χεῖρας λῃστῶν, δεόμεθά σου, Κύριε∙ ἐπάκουσον καὶ ἐλέησον». (γ) «Ἐπίσκεψαι ἡμᾶς κατὰ τὸ πολῦ ἕλεός σου καὶ ῥῦσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν ἀοράτων λῃστῶν, δεόμεθά σου, Κύριε∙ ἐπάκουσον καὶ ἐλέησον». (δ) «Ὁδήγησον ἡμᾶς εὶς πανδοχεῖον χρηστότητος καὶ τῷ ἐλαίῳ τῆς εὐσπλαγχνίας σου ἴασαι ἡμᾶς, δεόμεθά σου, Κύριε∙ ἐπάκουσον καὶ ἐλέησον»^[5].

Το θέμα αυτό επιβιώνει μέχρι και την σημερινή λειτουργική πράξη, μέσω των κειμένων που απαρτίζουν το σύγχρονο προς εμάς λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί κανείς να το εντοπίσει στον Κανόνα του Όρθρου της Δ΄ Κυριακής των νηστειών αλλά και, όπως συνήθως συμβαίνει με όλες τις Κυριακές της Τεσσαρακοστής, στα ιδιόμελα των Αποστίχων του ε΄ κατανυκτικού Εσπερινού.

Κανών α΄, ᾨδὴ α΄, τοῦ Τριῳδίου^[6]. Ἦχος πλ. α΄. «Τῷ σωτῆρι Θεῷ».

«Ὡμοιώθην Χριστέ, τῷ ἐν χερσὶ τῶν λῃστῶν περιπεσόντι, καὶ τυπτήμασιν ἡμιθανεῖ ὑπὸ τούτων, καταλειφθέντι Σωτήρ, κἀγὼ οὕτω πέπληγμαι, ταῖς ἁμαρτίαις μου».

«Μὴ παρίδῃς ἐμέ, τὸν ἀσθενοῦντα δεινῶς, ἐβόα Σῶτερ ὀδυρόμενος, εἰς τοὺς λῃστὰς ὁ τὸν πλοῦτον ἀποσυλήσας σου, κᾀγὼ οὕτω δέομαι· οἴκτειρον σῶσόν με».

Ἕτερον Ἰδιόμελον, ποίημα Στεφάνου^[7]. Ἦχος πλ. β΄.

«Λῃσταῖς λογισμοῖς, περιπεσὼν ὁ Ἀδάμ, ἐκλάπη τὸν νοῦν, τραυματισθεὶς τὴν ψυχήν, καὶ ἔκειτο γυμνὸς ἀντιλήψεως, οὔτε Ἱερεὺς ὁ πρὸ τοῦ νόμου προσέσχεν αὐτῷ, οὔτε Λευΐτης μετὰ νόμον ἐπεῖδεν αὐτόν, εἰμὴ σὺ ὁ παραγενόμενος Θεός, οὐκ ἐκ Σαμαρείας, ἀλλ’ ἐκ τῆς Θεοτόκου, Κύριε δόξα σοι».

Οι παραπάνω αναφορές αποτελούν ενδεικτικό δείγμα για το πώς το θέμα της παλαιάς λειτουργικής συνήθειας διατηρείται, έστω και μερικώς, μέχρι σήμερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την Δ΄ Κυριακή έχει διατηρηθεί στην ακολουθία του Όρθρου ο Κανόνας που αναφέρεται στο παλαιότερο θέμα, κάτι που απουσιάζει από τις προηγούμενες Κυριακές. Το ίδιο θέμα παρουσιάζεται και σε άλλα σημεία της εβδομάδος που έπεται της συγκεκριμένης Κυριακής. Έτσι παρατηρούμε ότι στην ακολουθία του Εσπερινού και του Όρθρου όλων των ημερών της Ε΄ εβδομάδος, τα ιδιόμελα Στιχηρά αντλούν την θεματολογία τους από την ευαγγελική περικοπή του «Καλού Σαμαρείτου».

Επιπλέον, στο Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησί7ας^[8] χωρίς πολλά σχόλια και ιδιαιτερότητες επισημαίνεται η μνήμη του αγίου Δομετίου «πέραν ἐν Ἰουστινιαναῖς». Ο G. Bertoniere^[9], σχετικά με αυτό, στην μελέτη του αναφέρει ότι ο εορτασμός του αγίου μάρτυρος Δομετίου στην γειτονιά του Ιουστινιανού αποτελεί πιθανόν μία τοπική συνήθεια, γιατί εκεί έλαβε χώρα το μαρτύριό του. Ο ίδιος ερευνητής αναρωτιέται γιατί να εορτάζεται αυτός ο μάρτυρας εντός της νηστείας, έστω και Κυριακή, από τη στιγμή που υπάρχουν άλλες δύο εορτές του στις 7 Αυγούστου^[10] («ἄθλησις τοῦ ἁγίου μάρτυρος Δομετίου…τελεῖται δὲ ἡ αύτοῦ σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτοῦ μαρτυρίῳ τῷ ὄντι πέραν ἐν Ἰουστινιαναῖς»), και στις 4 Οκτωβρίου^[11] («τοῦ ἁγίου μάρτυρος Δομετίου πέραν ἐν Ἰουστινιαναῖς»).

Μεταξύ των ήδη αναφερθέντων θεμάτων, υπάρχουν και άλλα στα οποία γίνεται μνεία μέσω του σιναϊτικού χφ. αρ. 150 (10^ος-11^ος αι.), όπως αποτυπώνεται στη μελέτη για τα Τυπικά του A. Dmitrievski^[12]. Ένα από αυτά είναι η θαυματουργική ίαση του εκ γενετής τυφλού από τον Κύριο, όπως παρουσιάζεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Ιω. 9, 1-41). Ως γνωστόν, σήμερα αυτή η περικοπή αναγινώσκεται κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου (κάτι που συμβαίνει και στον ίδιο σιναϊτικό κώδικα), δίνοντας μάλιστα και το όνομά της στην αντίστοιχη Κυριακή (του Τυφλού). Έχοντας κατά βάσιν αυτό, ο G. Bertoniere^[13] θεωρεί ότι εδώ πρόκειται περί σφάλματος, συγχέοντας ο γραφέας τις Κυριακές των νηστειών με τις αντίστοιχες Κυριακές του Πάσχα.

Πιο περίπλοκη όμως φαίνεται η περίπτωση του ευαγγελικού αναγνώσματος της παραβολής των «κακών γεωργών», από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Μτθ. 21, 33-42), κατά το ίδιο πάλι χειρόγραφο. Με μία πρώτη ματιά, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι το θέμα της περικοπής εμπνέει τον Υμνογράφο των δύο παρακάτω ιδιομέλων Στιχηρών, του Όρθρου της Κυριακής και του κατανυκτικού Εσπερινού, τα οποία είναι εν χρήσει στο σύγχρονο Τριώδιο:

Δόξα… Ἦχος α΄^[14]. Ἰδιόμελον.

«Δεῦτε ἐργασώμεθα ἐν τῷ μυστικῷ ἀμπελῶνι καρποὺς μετανοίας, ἐν τούτῳ ποιούμενοι οὐκ ἐν βρώμασι καὶ πόμασι κοπιῶντες, ἀλλ’ ἐν         προσευχαῖς καὶ νηστείαις τὰς ἀρετὰς κατορθοῦντες, τούτοις ἀρεσκόμενος, ὁ Κύριος τοῦ ἔργου δηνάριον παρέχει δι οὗ ψυχὰς λυτροῦται, χρέους ἁμαρτίας, ὁ μόνος πολυέλεος».

Ἦχος βαρύς^[15]. Ἰδιόμελον.

«Ὁ τὸν ἀμπελῶνα φυτεύσας, καὶ τοὺς ἐργάτας καλέσας, ἐγγὺς ὑπάρχει Σωτήρ, δεῦτε οἱ τῆς Νηστείας ἀγωνισταί, μισθὸν ἀπολαύσωμεν, ὅτι πλούσιος ὑπάρχει, ὁ δοτήρ καὶ ἐλεήμων, μικρὸν ἐργασάμενοι, κομισώμεθα, τὸ τῆς ψυχῆς ἔλεος».

Στο πρώτο από τα δύο ιδιόμελα περιγράφεται η ανάγκη της πνευματικής εργασίας των πιστών στην περίοδο της Τεσσαρακοστής με προσευχή και νηστεία με σκοπό την απόκτηση των αρετών που αποτελούν τον μοναδικό τρόπο της σωτηρίας των ψυχών. Ομοίως και στο δεύτερο ιδιόμελο παρουσιάζεται αναλογικά το κάλεσμα στον αγώνα της νηστείας, όπως συνέβη με τους εργάτες της παραβολής, με τη διαφορά ότι όποιος λάβει το κάλεσμα και εργαστεί θα αποκομίσει το έλεος για την ψυχή του. Και στα δύο τροπάρια παρουσιάζεται ο Κύριος ως δοτὴρ καὶ ἐλεήμων, ο οποίος παρέχει δηνάριον παρόλο που οι εργάτες  αποδείχθηκαν μικρὸν ἐργασάμενοι. Με βάση το τελευταίο, γίνεται εμφανές πως η θεματολογία των Στιχηρών είναι επηρεασμένη από την παραβολή των εργατών του Αμπελώνα (Μτθ. 20, 1-16) και όχι από το θέμα των «κακών γεωργών» (Μτθ. 21, 33-42)^[16].

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, κατά το ίδιο χειρόγραφο (Σινά 150), η παραβολή των εργατών του Αμπελώνα τοποθετείται κατά την Β΄ Κυριακή των νηστειών, η οποία μάλιστα τιτλοφορείται ως «κυριακῇ τοῦ ἀσώτου καὶ τῶν ἐργατῶν»^[17]. Ο G. Beroniere^[18] μας πληροφορεί για την ύπαρξη δύο Ιταλο-Ελληνικών Τριωδίων του 11^ου και 12^ου αι., στα οποία η Β΄ Κυριακή φέρει στον τίτλο της το θέμα των εργατών, μαζί με αυτό του Ασώτου, με την ταυτόχρονη παρουσία σε αυτά ενός αντίστοιχου Στιχηρού. Επίσης, ο συγκεκριμένος ερευνητής αναφέρεται σε ομιλία του Ι. Χρυσοστόμου περί του θέματος των εργατών, η οποία υπάρχει σε πέντε πατερικά λεξιονάρια και τοποθετείται κατά την Β΄ Κυριακή των νηστειών, καταδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο την στενή σχέση του θέματος με την ημέρα.

Σχετικά με τον κατανυκτικό Εσπερινό, εξαιρετικό στοιχείο αποτελεί η ύπαρξη των δύο ιδιομέλων Στιχηρών, όπως παρατέθηκαν αυτοτελή παραπάνω,  κάτι που συμβαίνει μόνο κατά την συγκεκριμένη ημέρα. Η ταυτόχρονη συνύπαρξη και των δύο παρατηρείται σε τριάντα έξι χειρόγραφα και μάλιστα στα παλαιότερα, πιστοποιώντας την διπλή θεματολογία της ημέρας. Εντύπωση προκαλεί ο αριθμός των είκοσι οκτώ χειρογράφων, τα οποία περιέχουν μόνο το ιδιόμελο «Ὁ τὸν ἀμπελῶνα», ενώ δύο Τριώδια αναφέρουν μόνο το «Λῃσταῖς λογισμοῖς»^[19].

Η διπλή θεματολογία φανερώνεται και από την συνύπαρξη Κανόνων, οι οποίοι αναφέρονται, εναλλάξ, στο θέμα του Ασώτου αλλά και των Εργατών, στον χφ. κώδικα της Μεσσήνης αρ. 108. Το γεγονός αυτό ενισχύει την άποψη ότι η θεματολογία των Εργατών κατά την Β΄ Κυριακή οριοθετείται στην Ιταλο-Ελληνική παράδοση^[20]. Παραμένει πάντως, σε κάθε περίπτωση, άγνωστη η αιτία της μετακίνησης του θέματος στην Δ΄ Κυριακή.

Συμπερασματικά, τα παλαιά θέματα, με κυρίαρχο αυτό της παραβολής του «Καλού Σαμαρείτου», το οποίο κυριαρχεί τόσο στον Όρθρο της Κυριακής με τον Κανόνα αλλά και καθ΄ όλες τις ημέρες της εβδομάδος, όσο και του «Αμπελώνα», φαίνεται πως επηρέασαν για μεγάλο χρονικό διάστημα την λειτουργική παράδοση της Ανατολικης Εκκλησίας, όμως μέχρι και σήμερα, αν και δεν έχουν δεσπόζοντα ρόλο, συνυπάρχουν με τα νεώτερα. Έτσι, το παλαιό θέμα σε μία ακόμα περίπτωση δεν εξαφανίζεται, αλλά επιβιώνει μεταφέροντας το δικό του μήνυμα στους πιστούς για τον αγώνα της Μ. Τεσσαρακοστής.

Το νέο θέμα της Κυριακής:
Εορτή του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου

Ήδη από τους πρώτους αιώνες της δεύτερης μεταχριστιανικής χιλιετίας, το παλαιό θέμα που εμφανίστηκε μέσω της ιεροσολυμιτικής παράδοσης, όπως διαπιστώνεται από τη μελέτη των Τυπικών της εποχής εκείνης, άρχισε να φθίνει, αλλά ουδέποτε εξαφανίστηκε, όπως προαναφέρθηκε.

Αρχικά, στο Τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος (12^ος αι.)^[21] στην Κωνσταντινούπολη, δεν γίνεται καμία αναφορά στην περίπτωση της τοπικής εορτής του αγίου Δομετίου, ενώ κυρίαρχη θέση έχει η αναστάσιμη ακολουθία του τυχόντος ήχου της Κυριακής. Από την άλλη πλευρά, η περίπτωση της παραβολής του «Καλού Σαμαρείτου» φαίνεται κυρίαρχη στους Κανόνες, σίγουρα της Παννυχίδος και μάλλον – καθώς δεν αναφέρεται αλλά εννοείται – του Όρθρου. Το ιδιόμελο «Δεῦτε ἐργασώμεθα», το σημερινό δηλαδή Δοξαστικό, με θέμα επηρεασμένο από την παραβολή των Εργατών, έχει θέση Στιχηρού των Αίνων, ενώ ως Δοξαστικό προτάσσεται το τυχόν εωθινό. Στην θεία Λειτουργία, υποδεικνύεται η ανάγνωση περικοπής από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Μρκ. 9, 17-31), που αναφέρεται στην θεραπεία κάποιου δαιμονισμένου παιδιού, και έχει ήδη ορισθεί από το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας^[22].

Στο σύγχρονο προς αυτό Τυπικό, εκείνο της Μονής του Σωτήρος Μεσσήνης της Ιταλίας^[23], δεν υπάρχει κανένα σχόλιο, παρά για τα αναγνώσματα, που συμ-πίπτουν με εκείνα που εισηγείται το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας και το της Ευεργέτιδος. Αυτό ίσως υποδηλώνει την τέλεση της ακολουθίας, όπως σε οποιαδήποτε άλλη «απλή» Κυριακή με αναστάσιμη ακολουθία.

Όπως παρατηρούμε στα ανωτέρω Τυπικά, η μνήμη του Οσίου Ιωάννου του Σιναΐτου κατ΄ αυτήν την ημέρα παραμένει ακόμα άγνωστη μέχρι και τον 12^ο αι. Επίσης, διακρίνουμε και την απουσία της εορτής του Αγίου Δομετίου, γεγονός που φανερώνει ίσως τον τοπικό χαρακτήρα που είχε ο εορτασμός του από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, όπως ήδη σημειώσαμε σε άλλο σημείο.

Η μνήμη του συγγραφέως της «Κλίμακος» Οσίου Ιωάννου του Σιναΐτου, κατά την Δ΄ Κυριακή των νηστειών, είναι παντελώς αγνοημένη σε χειρόγραφα Τριώδια παλαιότερα του 13^ου αι., ενώ και η εμφάνισή της σε χειρόγραφα μετά τον 15^ο αι. δεν είναι καθολική, φανερώνοντας με αυτόν τον τρόπο την δυσκολία της καθιερώσεώς της στον κύκλο των Κυριακών της Μ. Τεσσαρακοστής^[24]. Η πρώτη αναφορά για την εορτή του Οσίου Ιωάννου γίνεται στο χφ. αρ. 625 της μονής Βατοπεδίου (13^ος αι.), το οποίο εμπεριέχει και τον εορτασμό της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας κατά την επόμενη Κυριακή^[25].

Αξιομνημόνευτο είναι το σχόλιο στο Τυπικό της Μονής του Οσίου Σάββα^[26], που χρονολογείται στον 16^ο αι. και αναφέρεται στον Όσιο Ιωάννη τον συγγραφέα της «Κλίμακος». Αρχικά, το εν λόγω Τυπικό ορίζει την αναστάσιμη ακολουθία σε συνδυασμό με του τυχόντος Αγίου από το Μηναίο. Στην συνέχεια, όμως, υπογραμμίζει πως «ἄλλοι δὲ μεταγενέστεροι ὥρισαν ψάλλεσθαι τὴν ἀκολουθίαν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, τοῦ συγγραφέως τῆς Κλίμακος».

Ο ιερομόναχος Μακάριος Σιμωνοπετρίτης^[27] σημειώνει πως στην περίπτωση του Οσίου Ιωάννου προτιμήθηκε η σχεδόν αυτούσια, και κατά τι πιο εορταστική, χρήση της ακολουθίας από το Μηναίο και την 30^η του μηνός Μαρτίου. Με αυτόν τον τρόπο υποστηρίζει πως δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην μορφή των Αγίου ως προτύπου για αυτήν την ασκητική περίοδο.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνει και το σχετικό Τυπικό^[28]. Σε συνδυασμό με τα αναστάσιμα ψάλλονται στον Εσπερινό τα στιχηρά, Δοξαστικό των εσπερίων και των Αποστίχων του Οσίου. Ως εκ τούτου, ορίζεται και Απολυτίκιο σε ήχο α΄ «Τῆς ἐρήμου πολίτης». Ωστόσο, σήμερα επιλέγεται άλλο σχετικό με τους Οσίους, το «Ταῖς τῶν δακρύων σου ῥοαῖς»^[29]. Στον Όρθρο ψάλλεται μεσώδιο Κάθισμα του Αγίου Ιωάννου καθώς και το αντίστοιχο Κοντάκιο. Στους Αίνους, όμως, επιλέγεται η ψαλμώδηση των αναστάσιμων καθώς και του ιδιομέλου «Δεῦτε ἐργασώμεθα»  ως τελευταίο Στιχηρό αλλά και ως Δοξαστικό. Στην θεία Λειτουργία, επιλέγονται στους μακαρισμούς μόνο οι του ήχου και διπλά αναγνώσματα, όπως έχει σημειωθεί και στις προηγούμενες Κυριακές, τα της περιόδου, κατά την παράδοση της Κωνστανούπολης, αλλά και τα αντίστοιχα οσιακά.

Εν πολλοίς, παρόμοια τάξη ακολουθείται και στη σύγχρονη λειτουργική πρακτική, όπως περιγράφεται στα Τυπικά της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, των Πρωτοψαλτών Κωνσταντίνου (1838)^[30] και Γεωργίου Βιολάκη (1888)^[31] αλλά και στα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος^[32]. Στην ακολουθία του Εσπερινού προβλέπονται πέραν των αναστασίμων και τα του Οσίου, όπως και στο Τυπικό του Αγίου Σάββα. Η διαφοροποίηση γίνεται στους Αίνους, όπου προβλέπονται τέσσερα αναστάσιμα ιδιόμελα, τέσσερα του Αγίου – εκείνα που εψάλθησαν και στον Εσπερινό – και Δοξαστικό το ιδιόμελο του Τριωδίου «Δεῦτε ἐργασώμεθα». Στην θεία Λειτουργία ψάλλονται στους μακαρισμούς τέσσερα αναστάσιμα τροπάρια και τέσσερα του Αγίου, ενώ αναγνώσματα ορίζονται μόνο τα της Κυριακής.

Το γεγονός πως η συγκεκριμένη εορτή αντλείται από τις μη εορτάσιμες ακολουθίες, με σκοπό να συμπληρώσει έναν κύκλο νέων εορτών που εισήχθησαν μετά την επικράτηση της εορτής της Ορθοδοξίας^[33], καθιστά την συγκεκριμένη Κυριακή κάπως «ελεύθερη», από την άποψη της επιλογής της ακολουθίας κατά τόπους. Γι’ αυτόν τον λόγο μπορεί να συναντήσει κανείς σε διάφορα Τυπικά άλλες εορτές, που επιλέγονται, όμως, για τον ίδιο λόγο∙ την ενίσχυση του φρονήματος των πιστών στην δύσκολη περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Μία τέτοια περίπτωση είναι αυτή που εντοπίζει κανείς εξετάζοντας το Τυπικό της Μονής Διονυσίου (19^ος αι.) του Αγίου Όρους^[34]. «Τῇ τετάρτῃ Κυριακῇ τῶν νηστειῶν, τὴν ἔλευσιν ἐν τῇ Μονῇ τῆς ἁγίας Δεξιᾶς τοῦ Τιμίου Προδρόμου ἑορτάζομεν». Μάλιστα, το Τυπικό της Μονής προβλέπει αγρυπνία πανηγυρική προς τιμήν του Προδρόμου, η οποία ψάλλεται «ὡς ἐν τῷ χειρογράφῳ». Η αγρυπνία τελείται με την συνύπαρξη της αναστάσιμης ακολουθίας και της του Προδρόμου, με μόνη αναφορά στο Τριώδιο να αποτελεί το δοξαστικό των Αίνων.

Πιο αναλυτικά, πριν τον μεγάλο Εσπερινό διαβάζονται οι χαιρετισμοί στον Πρόδρομο, ενώ κατά την ακολουθία του Εσπερινού ψάλλονται μαζί με τα αναστάσιμα τέσσερα Στιχηρά του Προδρόμου και το Δοξαστικό. Εν συνεχεία, ψάλλεται η Λιτή του Προδρόμου μετά του Δοξαστικού, όπως και Δοξαστικό στα Απόστιχα μετά τα αναστάσιμα ιδιόμελα. Απολυτίκιο προβλέπεται του Προδρόμου και δις ψάλλεται το «Θεοτόκε Παρθένε» καθώς ολοκληρώνεται ο Εσπερινός με την ευλόγηση των άρτων. Στον Όρθρο, μετά την Υπακοή ψάλλεται Κάθισμα του Βαπτιστού, Κανόνες ο αναστάσιμος και του Προδρόμου, όπως και το Κοντάκιό του. Συνύπαρξη αναστασίμων και των του Βαπτιστού προβλέπεται και στα Εξαποστειλάρια και στους Αίνους. Ωστόσο, Δοξαστικό ψάλλεται το ιδιόμελο του Τριωδίου «Δεῦτε ἐργασώμεθα». Στην θεία Λειτουργία εκ νέου συμψάλλονται στους μακαρισμούς και τα αναστάσιμα τροπάρια και εκείνα του Κανόνα του Προδρόμου. Ως αναγνώσματα επιλέγονται τα της Κυριακής του Τριωδίου αλλά και του Βαπτιστού, ομοίως και διπλό κοινωνικό, «Αἰνεῖτε» και «Εἰς μνημόσυνον».

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, η επικράτηση του νέου θέματος είναι σχετική, αν και κατά κανόνα επικεντρώνεται στο πρόσωπο του Οσίου Ιωάννου του Σιναΐτου, συγγραφέως της «Κλίμακος». Πρόκειται για την τελευταία εορτή που θεσπίστηκε στον κύκλο των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και ως εκ τούτου εύκολα συναντά κανείς, ακόμα και σήμερα, διαφοροποιήσεις κατά τόπους. Βέβαια, η επιλογή της εορτής, ακόμη και αν βασίζεται σε κριτήρια τοπικά, δεν χάνει τον χαρακτήρα της πνευματικής ενίσχυσης των πιστών μέσω ασκητικών προτύπων, όπως ο Τίμιος Πρόδρομος, για την συνέχεια της νηστείας μέχρι τον τελικό προορισμό, το άγιο Πάσχα.

^[1] Μακαρίου Ἱερομονάχου Σιμωνοπετρίτου, Μυσταγωγία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Συμβολὴ στὴν Θεολογία τοῦ Λειτουργικοῦ Χρόνου, Αθήνα 2021, σ. 604.

^[2] Κεκελίδζε Κ., Ἱεροσολυμιτικὸν Κανονάριον (Τυπικὸν) τοῦ Ζ΄ αἰῶνος, [μτφρ. ἐκ τοῦ ῥωσικοῦ ὑπὸ ἀρχιμ. Καλλίστου Μηλιαρᾶ], Ἀνατύπωσις ἐκ τῆς Νέας Σιών, Ἱεροσόλυμα 1914, σ. 218.

^[3] Galadza Daniel, Liturgy and Byzantinization in Jerusalem, Oxford 2017, p. 314.

^[4] αυτόθι, p. 335.

^[5] Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπεδίου, Ἐκτενεῖς τῶν Ἑορτῶν, Ἅγιον Ὄρος 2020 σ. 40.

^[6] Τριῴδιον Κατανυκτικόν , Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1960, σ. 250.

^[7] αυτόθι, σ. 255.

^[8] Mateos Juan, Le Typikon de la Grande `Eglise, T. Β΄, [Orientalia Christiana Analecta, 186], Roma 1962, p. 46.

^[9] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 44.

^[10] Mateos Juan, Le Typikon de la Grande `Eglise, T. Α΄, [Orientalia Christiana Analecta, 186], Roma 1962, p. 362.

^[11] αυτόθι, p. 60.

^[12] Dmitrievski J.A., Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, T. A΄, Kiev 1895, p. 188.

^[13] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 68.

^[14] Τριῴδιον Κατανυκτικόν , Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1960, σ. 254.

^[15] αυτόθι, σ. 255.

^[16] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 68.

^[17] Dmitrievski J.A., Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, T. A΄, Kiev 1895, p. 187.

^[18] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 68.

^[19] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 67.

^[20] αυτόθι, p. 82.

^[21] Dmitrievski J.A., Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, T. A΄, Kiev 1895, pp. 534 – 535.

^[22] Mateos Juan, Le Typikon de la Grande `Eglise, T. B΄, [Orientalia Christiana Analecta, 186], Roma 1962, p. 46.

^[23] Arranz Miguel, Le Typicon du Monastere du Saint Sauver a Messine, [Orientalia Cristiana Analecta, 185], Roma 1969, p. 222.

^[24] Θεοδώρου Εὐαγγέλου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία τοῦ ἰσχύοντος Τριῳδίου, Ἀθήνα 1958, σ. 30.

^[25] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, p. 92.

^[26] Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας, Ἐπιμέλεια Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἁγία Λαύρα τοῦ Ὁσίου Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, Ἱεροσόλυμα 2012, σ. 311.

^[27] Μακαρίου Ἱερομονάχου Σιμωνοπετρίτου, Μυσταγωγία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Συμβολὴ στὴν Θεολογία τοῦ Λειτουργικοῦ Χρόνου, Αθήνα 2021, σ. 596.

^[28] Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας, Ἐπιμέλεια Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἁγία Λαύρα τοῦ Ὁσίου Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, Ἱεροσόλυμα 2012, σσ. 311 – 312.

^[29] Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2021, σ. 170.

^[30] Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, Τυπικὸν Ἐκκλησιαστικόν, σσ. 264 – 265.

^[31] Βιολάκη Γεωργίου, Τυπικὸν κατὰ τὴν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, Κωνσταντινούπολις 1888, σσ. 359 – 360.

^[32] Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2021, σσ. 170 – 171.

^[33] Μακαρίου Ἱερομονάχου Σιμωνοπετρίτου, Μυσταγωγία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Συμβολὴ στὴν Θεολογία τοῦ Λειτουργικοῦ Χρόνου, Αθήνα 2021, σ. 596.

^[34] Τυπικὸν τῆς ἐν Ἄθῳ Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Διονυσίου, Ἅγιον Ὄρος 2004, σσ. 458 – 459.

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!