Το σπηλαιώδες ξωκκλήσι* της Παναγίας στη Βλαχάβα Καλαμπάκας

Του ΓΙΑΝΝΗ ΨΑΡΡΗ

Βόρεια του χωριού Βλαχάβα και σε απόσταση έξι περίπου χιλιομέτρων απ’ αυτό, υπάρχει το μικρών διαστάσεων ξωκκλήσι της Παναγίας το οποίο είναι κτισμένο σε σπηλιά ενός μεγάλου επιμήκη βράχου ίδιας σύστασης με τους βράχους των Μετεώρων.

Από το 1995 με την υπ’ αριθ. 19/5.2.1995 πράξη του μακαριστού Μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων κυρού Σεραφείμ ανήκει (ως μετόχι) στη Ι. Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων. Με συνοδοιπόρο-συνεργάτη τον Μπάμπη, ξεκινήσαμε ένα μεσημέρι μετά τα Χριστούγεννα του 2017, να επισκεφτούμε την Παναγία της Βλαχάβας η οποία αναφέρεται με πολλά ονόματα: Παναγία, Παλαιοπαναγιά, Παναγία η Σπηλαιώτισσα, Παναγία η Μήκανη, σπήλαιο του Κυρίλλου. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο βράχος και ο ναΐσκος της Παναγίας ανήκουν, ως χώροι, στην Βλαχάβα.

Λίγο πριν φθάσουμε στη Βλαχάβα, που είναι κτισμένη σε υψόμετρο 900 μ., ακολουθήσαμε το χωματόδρομο δεξιά, ακριβώς κάτω από τις κεραίες. Ο καιρός ήταν καλός και η κατηφορική διαδρομή ανάμεσα σε δάσος δρυός όμορφη παρόλο που τα δέντρα δεν είχαν φύλλα. Κατά διαστήματα υπήρχαν κάποια μαντριά και μακριά λίγες συστάδες βράχων. Την πρώτη στάση κάναμε σε ένα ξέφωτο ισάδι για να φωτογραφίσουμε μία κάθετη πέτρα τη «Σουγλερόπετρα» και μια διαμπερή τρύπα σε άλλο βράχο. Βόρεια και ανατολικά αγναντέψαμε μέρη των Χασίων Αντιχασίων και κάτω χαμηλά, το βράχο της «Παλαιοπαναγιάς» στον οποίο μετά από λίγο φτάσαμε. Κοντά στη βρύση-ποτίστρα, που δίπλα της ένας νεαρός κτηνοτρόφος άπλωνε τροφή (χόρτα) για το κοπάδι του, αφήσαμε το αυτοκίνητο.

Ο μικρός ναός είναι κτισμένος σε φυσική σπηλιά βράχου, σε ύψος 35-40 μέτρα πάνω από το έδαφος. Σ’ αυτόν ανεβαίνει κανείς από τα 50 περίπου λαξευμένα στο βράχο σκαλιά που κατασκεύασε το 1937 ο Σέρβος Παύλος Λαζάροβιτς. Ο ίδιος έφτιαξε και τη σκάλα της μονής Αγίας Τριάδας Μετεώρων.

Πάνω από την είσοδο του ναού εξωτερικά στην κόγχη είναι ιστορημένη η Παναγία η βρεφοκρατούσα. Δεξιά υπάρχει η αχρονολόγητη επιγραφή: «Σπιλεώτισα το οποίον όνομα το ευρύκαμεν στην παλαιά ειστορία». Ο κάτασπρος εξωτερικά, και αυτό δε δένει με το περιβάλλον, σπηλαιώδης ναΐσκος ήταν κλειστός και δεν μπορέσαμε να τον δούμε εσωτερικά. Τα βημόθυρα και οι παλιές εικόνες του τέμπλου μεταφέρθηκαν στην μονή Αγίου Στεφάνου. Εξωτερικά στη σπηλιά του βράχου υπάρχει η παράσταση της ένθρονης Θεοτόκου με τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Λέγεται πως την ημέρα της εορτής, 14-15 Αυγούστου, την επισκέπτονται πολλοί πιστοί και από τον βράχο βγαίνει θαυματουργό αγίασμα.

Επιστρέψαμε από την ίδια διαδρομή γιατί ο δρόμος προς τον Ίωνα ποταμό και τον ασφάλτινο δρόμο προς Δεσκάτη ή Καλαμπάκα, λίγο πιο πάνω από τη διακλάδωση προς Ασπροκκλησιά, ήταν κλειστός. Η διαδρομή αυτή είναι και πεζοπορική.

Ιστορικά στοιχεία

Πρώτη γραπτή αναφορά για το σπήλαιο γίνεται στο πρόσταγμα του Συμεών Ούρεση το 1362: «διορίζεται, ίνα και το σπήλαιο το και επονομαζόμενον του Κυρίλλου εις την Μήκανην, ό ευρίσκεται κατέχων δια γονικότητος ο… πρώτος της Σκήτεως Σταγών κύρ Νείλος..» Στο δε πρόσταγμα του Ιωάννη Ούρεση (1372) αναφέρεται: «Το σπήλαιον το επονομαζόμενον του Κυρίλλου, το εν τη τηποθεσία της Μήκανης έχειν αυτό (ο κύρ Νείλος) από γονικότητος». Εντύπωση προκαλεί το ότι και στα δύο προστάγματα απουσιάζει το όνομα της Παναγίας. Αναφέρεται όμως σε γράμμα του Μητροπολίτη Λαρίσης Νεοφύτου (1541) προς τον Ηγούμενο του Μεγάλου Μετεώρου: «… η Παναγία η επονομαζόμενη Μήκανη…». Ομοίως αναφέρεται «ως Μίκανη» τον 17ο αιώνα στο «Κατάστιχο για την αποκοπή των κελλιωτών».

Ο Ν. Βέης ταυτίζει την «Παλαιοπαναγιά» με την Παναγία Σπηλιά στα Άγραφα, πάνω από το Μουζάκι. Αυτό όμως δε στέκει γιατί τα όρια της Επισκοπής Σταγών δεν έφταναν ως εκεί.

Ο Ιερομόναχος Ιουστίνος Σιμωνοπετρίτης και ο Goijko Subotic υποθέτουν ότι ο Άγιος Θεοδόσιος στο Γάβρο, παρά τον ποταμό Μήκανη, θα μπορούσε να είναι το σπήλαιο του Κυρίλλου γιατί διαθέτει τοιχογραφία της Παναγίας του 14ου αιώνα.

Η Θεοτέκνη μοναχή ταυτίζει το σπήλαιο του Κυρίλλου με την Παναγία Μήκανη και με την Παλαιοπαναγιά-Σπηλαιώτισσα στη Βλαχάβα. Προσωπικά απ’ όσο ξέρω, αλλά και όσους Χασιώτες και Βλαχαβιώτες ρώτησα, μου είπαν ότι η τοποθεσία Μήκανη δεν έχει καμία σχέση με τη Βλαχάβα, γιατί βρίσκεται αλλού. Αν κάποιοι γνωρίζουν κάτι περισσότερο εδώ είμαστε να το δούμε.

Ο Ν. Βέης γράφει ότι στο αρχείο του Μ. Μετεώρου υπάρχει επιστολή του 1328 που απευθύνεται στην ιερά μονή της Θεοτόκου του Γραδιστίου: «Επεί ο εν μοναχοίς οσιώτατος κυρ Κύριλλος ιερομόναχος… εν τίνι τόπω σπηλαίου ησύχασε, τω επιλεγομένω Γραδιστίω, τω και υπό την αρχοντίαν των Σταγών διακειμένω… ηγωνίσατο ανεγείραι εν αυτώ τω ησυχαστηρίω του σπηλαίου ναόν εν ονόματι της υπεράγνου ημών Θεομήτορος… εις την κατά την Βλαχίαν άπασαν χώραν…».

Η Θεοτέκνη μοναχή επίσης αναφέρει: «Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τέλος την ύπαρξη τρίτου σπηλαίου με κτίσματα ως τα ανωτέρω και με τον ναό της Θεοτόκου σε άλλο σημείο της αρχοντίας των Σταγών σε περιοχή που λεγόταν Γραδίστιο». Συμφωνώντας με τη μοναχή Θεοτέκνη θα προσθέσω κάτι που για πρώτη φορά αναφέρεται. Είναι πολύ πιθανό Γραδίστιο να είναι το χωριό Γαρδίκι (στα βλάχικα περίπου Γκαρντίστι). Αυτό το στηρίζω στα εξής δεδομένα: 1) Το Γαρδίκι εκείνη την εποχή υπήρχε ως χωριό. 2) Υπάγονταν τότε στην Επισκοπή Σταγών (σύμφωνα με χρυσόβουλλα και σιγίλλια) και 3) Στο χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Άνδρονίκου και Γ’ του Παλαιολόγου (1334) που βρίσκεται γραμμένο-όπως και στο σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Αντωνίου του Δ’ -στο βορινό τοίχο του ναού της Παναγίας της Καλαμπακιώτισσας, αναφέρεται ότι στην Επισκοπή Σταγών υπαγόταν ως μετόχιά της τα μονύδρια: 1) Της υπερασίας Θεοτόκου της Δούπιανης (Καστράκι), 2) της Θεοτόκου εις το Λυμπόχοβον (σημερινή Παναγία) και 3) της υπεραγίας Θεοτόκου οίς το Ασπροπόταμον. Σύμφωνα με τον Δ. Σοφιανό τα μονύδρια αυτά αναφέρονται και στη «Διάγνωσιν» του 1163. Θέλω να πιστεύω ότι η Παναγία στο Γραδίστιο που αναφέρεται στο γράμμα του 1328 και η Παναγία στον Ασπροπόταμο σύμφωνα με τα χρυσόβουλο του 1334, ταυτίζονται. Επιπλέον, στο Γαρδίκι υπάρχουν βραχώδη μέρη και λέγεται ότι εκεί υπήρχε παλιά Μονή της Παναγίας. Στο χρυσόβουλλο του 1336, όπως σημειώνει και ο Δημ. Σοφιανός, μνημονεύονται Βλάχοι, Βούλγαροι και Αλβανίτες. Οι Γαρδικιώτες, είναι Βλάχοι. Με τα παραπάνω που έγραψα, χωρίς να είμαι ειδικός, θέλω να βοηθήσω να γίνει γνωστή, όσο είναι δυνατόν, η αληθινή θρησκευτική ιστορία του τόπου μας.

Σημειώνεται ότι στον Άγιο Δημήτριο (Τσούγκουρο) Καλαμπάκας που υπάγεται στην περιοχή της Μήκανης, υπάρχει σπήλαιο σε βράχο αφιερωμένο στην Παναγία. Άγνωστο μεν, υπαρκτό δε. Ίσως στην περιοχή αυτή να υπάρχουν και άλλα μη γνωστά σπήλαια.

* Μοναστήρι: το σύνολο των οικημάτων μέσα στα οποία ζουν μοναχοί.

Βιβλιογραφία: 1) Δημ. Σοφαινός: «Η Επισκοπή Σταγών».
2) Θεοτέκνη μοναχή: «Το Πέτρινο δάσος-ιερά ασκητήρια».
3) Αρχιμ. Αλέξιος Μπουρλής: «Η Ιερά Μονή της Παναγίας της Μήκανης».
4) Γρηγ. Αποστολακόπουλος: ΠΑΠΑΘΥΜΙΟΣ ΒΛΑΧΑΒΑΣ
5) Αντώνης Καλογήρου: Τα μονοπάτια των Μετεώρων

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!